Βία ανηλίκων: Το προφίλ του θύτη και ο μύθος της ταξικότητας

Ήταν 3 Φεβρουαρίου του 2006 όταν εξαφανίστηκε ο 11χρονος Άλεξ από τη Βέροια. Δεκαοχτώ χρόνια μετά, ξέρουμε ότι το αγόρι είχε πέσει θύμα άγριου bullying από πέντε συμμαθητές του, δολοφονήθηκε και η σορός του δεν έχει βρεθεί ακόμη.

Η ιστορία του 11χρονου Άλεξ είχε τραγική κατάληξη, όπως και αυτή του Βαγγέλη Γιακουμάκη, του 20χρονου φοιτητή που για τουλάχιστον έναν χρόνο βίωνε βασανιστήρια από συμφοιτητές του στην Γαλακτοκομική Σχολή Ιωαννίνων.

Το bullying και ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένα χρόνιο, βαθιά ριζωμένο πρόβλημα στην ελληνική κοινωνία, η οποία είναι εξοικειωμένη με αυτο. Μια κοινωνία που ανατρέφει “νταήδες” και “bullies” και “πέφτει από τα σύννεφα” όταν βλέπουν το φως της δημοσιότητας ακραία περιστατικά βίας ανάμεσα σε παιδιά και εφήβους.

Το τελευταίο διάστημα, γινόμαστε μάρτυρες καθημερινών επεισοδίων μεταξύ ανηλίκων. Το αστυνομικό δελτίο περιλαμβάνει τα πάντα: αιματηρές συμπλοκές, μαχαιρώματα, ξυλοδαρμούς, ανήλικους που μεταφέρονται στο νοσοκομείο. Αποκορύφωμα η επίθεση εναντίον δύο τρανς στην πλατεία Αριστοτέλους από έναν όχλο 200 ατόμων – στην πλειονότητα τους ανήλικοι.

Το News 24/7 ανοίγει τον φάκελο της βίας των ανηλίκων και επιδιώκει να εξηγήσει τους λόγους του διαχρονικού και ριζωμένου φαινομένου καθώς και τα νέα χαρακτηριστικά που το διακρίνουν.

“Η βία στα σχολεία είναι ένα μέρος της βίας που υπάρχει στην κοινωνία. Δεν ζούμε σε μια ειρηνική κοινωνία. Υπάρχουν προβλήματα βίας σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινότητάς μας, που μεταφράζονται με διάφορους τρόπους. Δεν είναι η βία μόνο το ξύλο και η απειλή. Βία είναι η ακραία φτώχεια, είναι το να χάσεις τη δουλειά σου ανύποπτα, είναι η κοινωνική κατάρρευση, είναι πολλά πράγματα. Αυτά όλα έρχονται και συμπυκνώνονται σε ανακλαστικές συμπεριφορές ανηλίκων. Όσο σκληρό και αν ακούγεται, οι ανήλικοι κάπως πρέπει να επιβιώσουν σε ένα τέτοιο περιβάλλον. Η βία που έχουμε στην κοινωνία λειτουργεί και ως πρότυπο” εξηγεί η Σοφία Βιδάλη, καθηγήτρια Εγκληματολογίας και Αντιεγκληματικής Πολιτικής στο τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πάντειου Πανεπιστημίου.

“Η βία βεβαίως υπήρχε πάντα στα σχολεία και πάντα ανάμεσα στους νέους, δεν υπάρχει αμφιβολία περί αυτού. Αυτό που συμβαίνει σήμερα όμως είναι ποιοτικά διαφορετικό. Δεν ξέρω εάν τα περιστατικά βίας έχουν αυξηθεί. Ξέρω όμως ότι όλα τα φώτα είναι πάνω τους” σχολιάζει η Βιδάλη.

Η Θεανώ Τούμα, Ειδικευόμενη Ψυχιατρικής Παιδιού και Εφήβου στο Γ.Ν. Ασκληπιείο Βούλας, παραθέτει τα ευρήματα της πανελλήνιας έρευνας του ΕΠΙΨΥ για τις συμπεριφορές που συνδέονται με την υγεία των εφήβων και των μαθητών (HBSC/WHO), που αφορούν το 2022 και έχουν αρκετό ενδιαφέρον.

Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την έρευνα, 1 στους 3 εφήβους στην Ελλάδα έχει εμπλακεί πρόσφατα σε βίαιο καυγά, ενώ 1 στους 8 εφήβους στην Ελλάδα έχει πολύ πρόσφατα συμμετάσχει σε εκφοβισμό άλλου/ης μαθητή/ριας.

Σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας, την τελευταία 8ετία (2014-2022) μειώνεται σταδιακά το ποσοστό των εφήβων που αναφέρουν πρόσφατη εμπλοκή σε βίαιους καυγάδες, που προκαλεί έκπληξη σε συνάφεια με τα άγρια περιστατικά βίας που βλέπουν το φως της δημοσιότητας. Οι ειδικοί εξηγούν πως μπορεί μεν να είναι λιγότεροι σε αριθμό όσοι δηλώνουν θύτες, ωστόσο είναι υπεύθυνοι για πιο ακραία περιστατικά βίας.

Το προφίλ του θύτη και η τέλεση βίαιων πράξεων “λόγω πλήξης”

Η επιθετικότητα αποτελεί ίδιον της εφηβείας και οι ειδικοί εξηγούν πως υπό προϋποθέσεις θεωρείται φυσιολογική. Παρ’ όλα αυτά, η εμπλοκή σε βίαιους καυγάδες και η συμμετοχή σε εκφοβισμό άλλων εφήβων, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για επαναλαμβανόμενα περιστατικά, αποτελούν ένδειξη (ψυχο)κοινωνικής παθολογίας. Οι δε επιπτώσεις τους για τους εφήβους που εμπλέκονται -είτε από την μεριά του θύτη είτε/και από εκείνη του θύματος- είναι σημαντικές και παραμένουν κατά την ενηλικίωση.

Ο ανήλικος παραβάτης έχει ταυτόχρονα το ρόλο και του θύτη και του θύματος, λέει η Τούμα. “Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι βία δε σημαίνει κατά ανάγκη ύπαρξη ψυχικής διαταραχής αλλά είναι σημαντικό να μπορέσουμε να διακρίνουμε κάποια προειδοποιητικά συμπτώματα στους εφήβους για να αναζητήσουμε κατάλληλη βοήθεια από κάποιον επαγγελματία ψυχικής υγείας.

Τέτοια συμπτώματα είναι η ευερεθιστότητα, η δυσκολία στη ρύθμιση του συναισθήματος (πχ δυσκολία στη διαχείριση αρνητικών συναισθημάτων, όπως ο θυμός), η παρορμητικότητα, η σωματική και λεκτική επιθετικότητα, προκλητική συμπεριφορά. Επιπλέον πολλές φορές οι έφηβοι δυσκολεύονται στην τήρηση των κανόνων και των ορίων, δεν αντέχουν τη ματαίωση και την απόρριψη. Πολύ συχνά συνυπάρχει και χρήση (ή κατάχρηση) αλκοόλ και ουσιών”.

Υπάρχουν αναφορές ότι οι ανήλικοι που προχωρούν σε επιθέσεις και προκαλούν βίαια περιστατικά, προέρχονται από ένα περιβάλλον που “δεν τους λείπει τίποτα”,  αλλά ψάχνουν για κάποια “συγκίνηση”.  Ένα ενδιαφέρον εύρημα της έρευνας δείχνει επίσης πως οι έφηβοι από οικογένειες υψηλότερου οικονομικού επιπέδου αναφέρουν σε υψηλότερο ποσοστό ότι ενεπλάκησαν πρόσφατα σε βίαιους καυγάδες.

Δεν υπάρχουν διαφορές μεταξύ των τριών οικονομικών επιπέδων αναφορικά με τον σχολικό εκφοβισμό. Ωστόσο, οι έφηβοι από οικογένειες υψηλότερου οικονομικού επιπέδου αναφέρουν σε υψηλότερο ποσοστό (συγκριτικά με τους εφήβους οικογενειών μέσου οικονομικού επιπέδου) ότι ασκούν σε άλλους ηλεκτρονικό εκφοβισμό.

Οι έφηβοι από οικογένειες χαμηλότερου οικονομικού επιπέδου αναφέρουν σε υψηλότερα ποσοστό (συγκριτικά με αυτούς από οικογένειες μέσου οικονομικού επιπέδου) ότι υπέστησαν εκφοβισμό με χρήση άσχημων χαρακτηρισμών για την εθνικότητα, τη φυλή και το χρώμα του δέρματος και τη θρησκεία τους.

“Η ύπαρξη οικογενειακών δυσλειτουργιών και η απουσία κατάλληλων μοντέλων ως προς τον τρόπο αντιμετώπισης των συγκρούσεων μέσα στην οικογένεια επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο με τον οποίο και ο έφηβος θα χειριστεί και τις δικές του διαφωνίες στις παρέες συνομηλίκων και στο σχολείο. Βλέπουμε αρκετά συχνά γονείς ‘μπερδεμένους’ ως προς το γονεικό τους ρόλο που δυσκολεύονται να βάλουν σαφή όρια στη σχέση με τα παιδιά τους (είτε είναι υπερβολικά επιτρεπτικοί και δημιουργείται ένα παντοδύναμο παιδί που δεν έχει μάθει να ματαιώνεται και να ακούει το όχι σαν απάντηση και πολλές φορές προκαλεί με τη στάση του τους γονείς να βάλουν όρια, είτε είναι αρκετά άκαμπτοι)” σχολιάζει η Τούμα.

Πολλές βίαιες συμπεριφορές εφήβων μπορεί να έχουν ως βάση τους την πλήξη και τη βαρεμάρα, σημειώνει η Βιδάλη. “Όλα τα παιδιά βαριούνται στην εφηβεία άλλα το κράτος και κατά συνέπεια το σχολείο, δεν τους παρέχει τα εργαλεία για να μπορούν να ξεφεύγουν από αυτές τις συνθήκες, με αποτέλεσμα να έχει δημιουργηθεί η τάση να προσπαθούν να ξεφύγουν από την πλήξη τους απαξιώνοντας κάποιον συμμαθητή ή συνομήλικο του. Σε πολλές περιπτώσεις πρόκειται για παιδιά τα οποία καταφεύγουν σε τέτοιες συμπεριφορές, όχι από υλική ανάγκη αλλά από πλήξη”.

Η βία των ανηλίκων, ο καθρέφτης της κοινωνίας

Η Βιδάλη εκφράζει την ανησυχία της πως αυτό που έχει αλλάξει μέσα στα χρόνια είναι το ότι η βία, όπως και η κοινωνία, “δεν έχουν πλέον κανόνες”.

Και συνεχίζει θέτοντας τον όρο “ταπείνωση” ως το χαρακτηριστικό της βίας των ανηλίκων. “Η κοινωνία μας είναι ακραία, είναι μια κοινωνία αποκλεισμού. Καλλιεργεί τον κοινωνικό αυτοματισμό και μέσα από αυτόν τρέφεται. Απαξιώνει οτιδήποτε έχει να κάνει με το συλλογικό με το αλληλέγγυο και με τη δυνατότητα να καλλιεργήσει μια ευγένεια ψυχής στους συνανθρώπους μας”.

Αναδεικνύει μάλιστα και την παράμετρο της απαξίωσης της γνώσης και του τρόπου λειτουργίας του εκπαιδευτικού συστήματος στην χώρα μας, που όπως λέει χαρακτηριστικά, δεν καλλιεργεί την αγάπη για την γνώση και όσα αυτή μεταφέρει, αλλά “πλάθει παιδιά αγχωμένα από το δημοτικό. Ο συνδυασμός όλων αυτών των παραμέτρων, κάπου καταλήγει. Δεν αγαπάς τη γνώση και να αντιλαμβάνεσαι τις μεταφέρει γνώση, άρα δεν αντιλαμβάνεσαι το διπλανό σου. Μέρος της εκπαίδευσης και της μόρφωσης είναι και η αίσθηση ότι ανήκω σε μια κοινωνία. Αυτό λοιπόν εκλείπει, δεν καλλιεργείται συστηματικά. Περιμένουμε να λύσουμε το θέμα της εγκληματικότητας των ανηλίκων μέσα από την αστυνομία. Δεν λύνεται όμως έτσι. Οι ποινές δεν είναι η λύση.

Αντιμετωπίζουμε τη βία των ανηλίκων σαν κάτι εξωφρενικό, ενώ έχουμε διαμορφώσει προϋποθέσεις για αυτό.

Το θέμα δεν είναι μόνο να τιμωρηθεί το εκάστοτε παιδί που έχει μια παραβατική συμπεριφορά. Σαφώς και πρέπει να τιμωρούνται διότι είναι στην ηλικία που μαθαίνουν να έχουν κανόνες και να λαμβάνουν τις συνέπειες των πράξεων τους. Βάσει του δίκαιου ανηλίκων, η τιμωρία πρέπει να έχει διαπλαστικό χαρακτήρα και να προσαρμόζεται στις ανάγκες του ανηλίκου, ούτως ώστε να τον οδηγήσει να γίνει ένα άτομο ενταγμένο στην κοινωνία”.

Τα βίντεο του εξευτελισμού

Σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας του ΕΠΙΨΥ στα οποία αναφερθήκαμε νωρίτερα, ένας στους τέσσερις μαθητές (22,1%) έγινε τους τελευταίους δύο μήνες θύμα εκφοβισμού στο σχολείο, ενώ ένας στους δέκα (9,5%) έπεσε θύμα ηλεκτρονικού εκφοβισμού.

Ο ψηφιακός εκφοβισμός (cyberbullying), ένα φαινόμενο που έχει αλλάξει τους όρους της βιας των ανηλίκων, έχει θορυβήσει τους ερευνητές, με τα στοιχεία της τελευταίας τετραετίας (2018-2022) να δείχνουν ότι έχει διπλασιαστεί το ποσοστό του ηλεκτρονικού εκφοβισμού και της θυματοποίησης μέσω των ψηφιακών πλατφόρμων.

Η Τούμα σχολιάζει ορισμένους από τους αιτιολογικούς παράγοντες που πυροδοτούν τους νέους στο να προβαίνουν σε βιντεοσκόπηση βίαιων περιστατικών. Ένας από αυτούς είναι τα πρότυπα μίμησης μεταξύ των συνομηλίκων και η ανάρτηση βίντεο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να κερδίσουν αναγνωρισιμότητα και ακολούθους. “Βλέπουμε αρκετά συχνά εφήβους να βιντεοσκοπούν σκηνές βίας αντί να τρέξουν να ζητήσουν βοήθεια από έναν ενήλικα. Υπάρχει καταιγισμός και συνεχόμενη ροή πληροφοριών χωρίς φίλτρα προστασίας για τα παιδιά και τους εφήβους.

Άλλοι αιτιολογικοί παράγοντες που πυροδοτούν τους νέους σήμερα είναι η έλλειψη σχέσεων στοργής και εμπιστοσύνης από σημαντικούς ενήλικες, η έλλειψη ενσυναίσθησης (δυσκολεύονται να μπουν στη θέση του άλλου), αν έχουν υποστεί κάποιο παιδικό τραύμα ή παραμέληση και η ρευστή ταυτότητας τους (είτε είναι η φυσιολογική αναζήτηση ταυτότητας που γίνεται στην εφηβεία είτε υπάρχει ψυχοπαθολογία)”.

“Αυτός που διαπομπεύει έναν συμμαθητή του στο Διαδίκτυο ή αλλού, έχω τη βεβαιότητα ότι αντιλαμβάνεται άμεσα τις συνέπειες του να σε κοροϊδεύουν οι άλλοι, αλλά δεν αντιλαμβάνεται ακριβώς τι αντίκτυπο έχει. Λόγω απειρίας και λόγω έλλειψης κοινωνικής εμπειρίας, δεν αντιλαμβάνεται το βάθος των πραγμάτων. Τους έφηβους θεωρώ ότι πρέπει να προσπαθούμε να τις επαναφέρουμε σε μια κατάσταση κοινωνικής αλληλεγγύης, για να μπορούν να αντιμετωπίσουν και ότι έρχεται στη ζωή τους” σχολιάζει η Βιδάλη.

Μπορεί να υπάρξει μια κοινωνία με λιγότερη βία στα σχολεία;

Σε ένα σύνθετο φαινόμενο, που βρίσκεται σε έξαρση, αλλάζει μέσα από τις κοινωνικές επιταγές και τις τεχνολογικές μεταβολές, με σημαντικό σημείο καμπής την πανδημία του Covid-19, τα αντανακλαστικά της κυβέρνησης με την επαναφορά της πενθήμερης αποβολής ως απάντηση στη βια των ανηλίκων, δείχνουν τουλάχιστον ελλιπη και φαίνεται πως δεν έχει κατανοηθεί το βάθος και η κρισιμότητα της εξέλιξης του φαινομένου.

“Στον τομέα της πρόληψης, της πρώιμης παρέμβασης και της αντιμετώπισης έχουν αναπτυχθεί έως τώρα κάποιες πρωτοβουλίες αλλά αυτό που τις χαρακτηρίζει είναι ο κατακερματισμός, η έλλειψη συνεργασίας, η αποσπασματικότητα, η ασυνέχεια με αποτέλεσμα να μην κατορθώνεται μια ολοκληρωμένη θεραπευτική – αποκαταστασιακή λειτουργία” λέει η Τούμα.

“Πρέπει να επενδύσουμε στην ανακοπή της κλιμακούμενης βίας με πολλούς τρόπους. Δεν είναι μόνο το bullying, είναι η βια συνολικά στην κοινωνία. Το θέμα είναι να δώσουμε σε αυτά τα παιδιά την ύπαρξη μιας διαφορετικής προοπτικής.

Μπορούμε να αλλάξουμε το κλίμα στα σχολεία, το πιστεύω αυτό. Χρειάζεται μια πολιτική για τη νεολαία, μέσα από μια ουσιαστική δέσμη παρεμβάσεων, στις οποίες δεν θα παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο η εύκολη των κατασταλτικών μέτρων. Η καταστολή είναι το τελευταίο πράγμα που πρέπει να κάνουμε εάν θέλουμε να επενδύσουμε στη νέα γενιά” καταλήγει η Βιδάλη,