Αυτόχειρες Γυναίκες: Ένα σιωπηρό κίνημα για την Ισότητα

Ο 19ος αιώνας, με την κληρονομιά του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης, έφερε κύματα απελευθέρωσης και δικαιωμάτων σε πολλά μέρη του κόσμου. Ενώ οι άνδρες απολάμβαναν νέες ελευθερίες, οι γυναίκες συνέχιζαν να ζουν υπό τις περιοριστικές δομές μιας πατριαρχικής κοινωνίας. Η αντίφαση ανάμεσα στις νέες ιδέες για ισότητα και την παγιωμένη πατριαρχική καταπίεση οδήγησε πολλές γυναίκες σε αντίδραση – μια αντίδραση που εκφράστηκε μέσα από την εργασία, τις διεκδικήσεις τους, αλλά και την πιο τραγική μορφή διαμαρτυρίας: την αυτοκτονία.

Στο τέλος του 19ου αιώνα ο κόσμος θεωρούνταν ένας κόσμος «ελεύθερων ανθρώπων» ωστόσο δεν απολάμβαναν όλοι ελευθερία αλλά ούτε και τον ίδιο βαθμό ελευθερίας.

Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα οι νέες συνθήκες που δημιουργεί η βιομηχανική επανάσταση ανοίγουν το δρόμο για τη συμμετοχή των γυναικών στην παραγωγική διαδικασία, κάτι που ανατρέπει τις παραδοσιακές σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών. Μέσα από την εργασία τους μπορούν και εκείνες, πλέον, να απολαύσουν κάποιες πρωτόγνωρες ελευθερίες σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Όμως η χειραφέτηση συνεπάγεται ισότητα και κοινωνική εξομοίωση των φύλων, κάτι ανέφικτο σε μία εποχή που η διαφορά μεταξύ τους εκλαμβάνεται ως φυσική. Οι γυναίκες αρχίζουν να μην συμβιβάζονται με το να μην έχουν λόγο για τη ζωή τους και προχωρούν στην ακροτελεύτια επιλογή: από τη στιγμή που η κοινωνία τους αρνιέται αυτό που επιθυμούν, και αυτές αρνιούνται την κοινωνία, όπως και τη θέση τους μέσα σε αυτήν.

Η ελληνική κοινωνία στα τέλη του 19ου αιώνα βρισκόταν σε μια κρίσιμη καμπή. Οι γυναίκες διεκδικούσαν δικαιώματα και ελευθερίες, ενώ η αυτοκτονία άρχισε να θεωρείται όχι μόνο ανδρική υπόθεση, αλλά και γυναικεία κραυγή για δικαιοσύνη. Η Καλλιρρόη Παρρέν, μέσα από την «Εφημερίδα των Κυριών», αποκάλυψε την αδιαφορία της ελληνικής κοινωνίας για το φαινόμενο των αυτοκτονιών, υπογραμμίζοντας ότι το 30% των αυτοκτονιών αφορούσαν γυναίκες.

Η ελληνική κοινωνία εκείνης της περιόδου συγκλονίζεται από τις αυξανόμενες αυτοκτονίες γυναικών, τις οποίες ο Τύπος αποκαλεί «επιδημίες αυτοκτονιών» και οι οποίες έχουν κίνητρο όχι την ερωτική απογοήτευση μία νεαράς όπως συνήθως ήταν η κύρια εξήγηση για το «αδύναμο» φύλο και η ρομαντικοποίηση της πράξης.

Η Σοφία Τατίδου, στη μελέτη της «Οι αυτοκτονίες των γυναικών στην Ελλάδα με την έλευση του 20ού αιώνα», αναφέρει ότι οι αυτοκτονίες αυτές συνδέονταν με τη διεκδίκηση δικαιωμάτων, όπως η πρόσβαση στην εκπαίδευση, η ελευθερία επιλογής στον γάμο και οι καλύτερες συνθήκες εργασίας.

Η Ελένη Παντελίδου αποτέλεσε σύμβολο του γυναικείου αγώνα για το δικαίωμα στην εκπαίδευση. Η άρνηση της Ιατρικής Σχολής να δεχθεί την εγγραφή της το 1887 ανέδειξε το βάθος της πατριαρχικής κοινωνίας της εποχής, όπου ακόμη και η επιθυμία για μόρφωση από μια γυναίκα θεωρούνταν απειλή για την κοινωνική τάξη. Η δεκαοκτάχρονη, απόφοιτος του Αρσακείου, υπέβαλε αίτηση για να φοιτήσει στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά το αίτημά της απορρίφθηκε. Αυτή η απόρριψη την οδήγησε σε μια δραματική απόφαση, που την καθιέρωσε ως σύμβολο του γυναικείου κινήματος. Η Ελένη Παντελίδου αυτοκτόνησε το 1887, αφήνοντας μια επιστολή που συγκλόνισε την ελληνική κοινωνία: «Αυτοκτονώ, διαμαρτυρόμενη διά την αδικίαν. Ο θάνατός μου ας ακουστεί ως κραυγή εις εκείνους οίτινες θεωρούν τη γυναίκα ως μεσαιωνική δούλη». Η τραγική της πράξη έγινε μια σιωπηρή αλλά δυνατή διαμαρτυρία για την ισότητα των φύλων και την ανάγκη για δικαιοσύνη.

Πώς συνδέονταν, όμως, οι αυτοκτονίες νεαρών γυναικών με τα κοινωνικά προβλήματα της εποχής; Είχε ταξικό χαρακτήρα το φαινόμενο της γυναικείας αυτοχειρίας; Στην ελληνική κοινωνία, η καταπίεση που βίωναν οι γυναίκες, η οποία συχνά τις οδηγούσε στην αυτοκτονία, ερμηνευόταν επαναλαμβανόμενα από την κοινωνία ως “νευρασθένεια”. Στις φτωχογειτονιές της Αθήνας, γυναίκες που αντιμετώπιζαν την οικονομική εξαθλίωση, τη σεξουαλική εκμετάλλευση και την κοινωνική περιθωριοποίηση στράφηκαν στην αυτοχειρία ως ύστατη πράξη φυγής από μια ανυπόφορη πραγματικότητα. Η απουσία νομικής προστασίας και η έλλειψη οποιασδήποτε πολιτικής φωνής ενίσχυαν την αίσθηση της απελπισίας.

Ποια ήταν, όμως, η κοινωνική ομάδα που παρουσίαζε το μεγαλύτερο ποσοστό αυτοκτονιών; Κυρίως, οι εργαζόμενες γυναίκες, όπως οι υπηρέτριες. Η σκληρή καθημερινότητά τους, που χαρακτηριζόταν από εξάντληση και έλλειψη ελπίδας, τις εγκλώβιζε σε μια ζωή χωρίς διέξοδο. Συχνά, η σεξουαλική εκμετάλλευση από τους εργοδότες, τις οδηγούσε σε αυτοκτονίες, προσθέτοντας ακόμη μια τραγική διάσταση στη ζωή αυτών των γυναικών. Το φαινόμενο, λοιπόν, δεν ήταν απλώς προσωπική τραγωδία, αλλά αντανάκλαση μιας βαθιά άδικης και πατριαρχικής κοινωνικής δομής.

Η αυτοκτονία, που μέχρι τότε θεωρούνταν «αμαρτία» ή ένδειξη «παραλογισμού», άρχισε να αποκτά μια νέα διάσταση: αυτή της κοινωνικής διαμαρτυρίας. Γυναίκες, κυρίως υπηρέτριες και εργάτριες, που ζούσαν υπό εξαντλητικές συνθήκες εργασίας και κοινωνικής καταπίεσης, αρνούνταν να αποδεχθούν τη μοίρα τους. Η αυτοκτονία τους, μετατράπηκε σε μια σιωπηλή αλλά ισχυρή κραυγή αντίστασης απέναντι στην αδικία. Οι εφημερίδες της εποχής άρχισαν να καταγράφουν αυτές τις περιπτώσεις, φέρνοντας στο φως ιστορίες που μέχρι τότε είχαν αποσιωπηθεί, δίνοντας φωνή σε γυναίκες που η κοινωνία είχε καταδικάσει στη σιωπή. Αυτές οι καταγραφές αποτέλεσαν τη μαρτυρία ενός σκληρού κοινωνικού συστήματος και έβαλαν στο επίκεντρο συζητήσεις για τις ανισότητες της εποχής.

Οι αυτοκτονίες γυναικών του 19ου αιώνα δεν ήταν μόνο πράξεις απελπισίας, αλλά και σύμβολα αντίστασης απέναντι στην αδικία. Η ιστορία τους μας καλεί να αναλογιστούμε: Πόσο έχει αλλάξει η θέση της γυναίκας; Πόσο μακριά έχουμε φτάσει και τι ακόμα απομένει να κατακτήσουμε;

Ευδοκία Π. Γιαννάτη, Εφημερίς των κυριών (1887-1917), Θεσσαλονίκη 2020

Μαριάνθη Μπέλλα, Η εκπαίδευση των γυναικών στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, Κριτική Παιδαγωγική

Τατίδου Σοφία, Πολιτικές χειραφέτησης: Οι επιδημίες αυτοκτονιών των γυναικών στην Ελλάδα στα τέλη του 19ου αι. – αρχές 20ού αι.