Από τη Μακρόνησο στη Ρωμιοσύνη. Οι διωγμοί των Ελλήνων λογοτεχνών

Η ελληνική λογοτεχνία και τέχνη του 20ού αιώνα εξέφρασαν μία βαθιά αναζήτηση για δικαιοσύνη, ελευθερία και ισότητα. Ωστόσο, πολλοί από τους σημαντικότερους δημιουργούς της εποχής βρέθηκαν αντιμέτωποι με τη βία, τη λογοκρισία και την εξορία, εξαιτίας των πολιτικών τους πεποιθήσεων ή της αφοσίωσής τους στις ανθρωπιστικές αξίες. Ονόματα όπως ο Μενέλαος Λουντέμης, ο Τάσος Λειβαδίτης, ο Νίκος Κούνδουρος και πολλοί άλλοι σφράγισαν την εποχή τους με έργα που αντιστέκονταν στη σιωπή, ακόμα και όταν οι ίδιοι βρέθηκαν στο περιθώριο της επίσημης ιστορίας. Το παρόν άρθρο, συνοπτικά, φωτίζει τη ζωή, τη δράση και τις διώξεις αυτών των δημιουργών, οι οποίοι, μέσω της τέχνης τους, κατάφεραν να κρατήσουν ζωντανή τη φλόγα της ελευθερίας.

Μενέλαος Λουντέμης (1912-1977)

Στην Κατοχή οργανώθηκε στο ΕΑΜ και έγινε γραμματέας της οργάνωσης διανοουμένων. Με το βιβλίο του «Ένα παιδί μετράει τ΄ άστρα» μεγάλωσαν όλες οι γενιές μετά τη δεκαετία του 1950. Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου συλλαμβάνεται και εξορίζεται στην Μακρόνησο και τον Άη Στράτη, μαζί με τον Γ. Ρίτσο και τον Μ. Θεοδωράκη. Το 1956 μεταφέρεται στην Αθήνα για να δικαστεί ενώ απαγορεύονται τα βιβλία του. Εκπατρίζεται στο Βουκουρέστι ενώ του αφαιρείται η ελληνική ιθαγένεια. Επιστρέφει στην Ελλάδα το 1976 και λίγους μήνες μετά, στις 22/1/1977 πεθαίνει.

Έργα του: Ένα παιδί μετράει τ΄ άστρα, Τα πλοία δεν άραξαν, Οι κερασιές θ΄ ανθίσουν και φέτος, Οδός Αβύσσου αριθμός 0, Ο μεγάλος Δεκέμβρης κ.ά.

Τάσος Λειβαδίτης (1922-1988)

Σπούδασε στη Νομική Αθηνών και το 1943 υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Ένωσης Νέων Ελλήνων Λογοτεχνών. Κατά τα Δεκεμβριανά του 1944 διετέλεσε μέλος της ΕΠΟΝ, συνελήφθη και εξορίστηκε. Απελευθερώθηκε μετά την υπογραφή της συμφωνίας της Βάρκιζας (12/2/1945). Το 1948, κατά τη διάρκεια του εμφυλίου, συνελήφθη εκ νέου και εξορίστηκε στον Μούδρο (Λήμνος), από εκεί μεταφέρθηκε στη Μακρόνησο, μετά στον Άη Στράτη και τέλος στις φυλακές Χατζηκώστα στην Αθήνα. Απελευθερώθηκε το 1951. Εξόριστος στην Μακρόνησο ξεκίνησε να γράφει το «Φυσάει στα σταυροδρόμια του κόσμου».

Έργα του: Φυσάει στα σταυροδρόμια του κόσμου, Βιολέτες για μία εποχή, Μάχη στην άκρη της νύχτας, Καντάτα κ.ά.

Κώστας Βάρναλης (1884-1974)

Ποιητής, πεζογράφος, δοκιμιογράφος και ένθερμος υποστηρικτής της δημοτικής γλώσσας. Με το έργο του συνεχίζει να επηρεάζει τις νέες γενιές. Δεν έκρυψε την ιδεολογία του και κυνηγήθηκε γι΄ αυτό. Υπέστη διωγμούς λόγω των αριστερών του πεποιθήσεων. Απολύθηκε από εκπαιδευτικός γιατί θεωρούνταν «επικίνδυνος για το καθεστώς» και το 1935 εξορίστηκε στον Άη Στράτη.

Έργα του: Κηρήθρες, Το φως που καίει, Σκλάβοι πολιορκημένοι, Οι μοιραίοι, Πάλι μεθυσμένος είσαι κ.ά.

Γιάννης Ρίτσος (1909-1990)

Από τους πιο σημαντικούς ποιητές της Ελλάδας, μέλος του ΚΚΕ, το έργο του είναι γεμάτο συμβολισμούς υπερασπιζόμενο την ελευθερία και την ισότητα. Εξορίστηκε λόγω της ιδεολογίας του στη Λήμνο, την Μακρόνησο και τον Άη Στράτη. Κατά την περίοδο της χούντας εξορίστηκε στη Γυάρο και τη Λέρο. Πολυβραβευμένος, υπήρξε και παραμένει επιδραστική μορφή, με το έργο του να έχει μελοποιηθεί και να εμπνέει διαχρονικά. Υπέστη διώξεις, εξορίες και απαγορεύθηκε ή λογοκρίθηκε το έργο του.

Έργα του: Η σονάτα του Σεληνόφωτος, Η Ρωμιοσύνη, Ο Επιτάφιος κ.ά.

Μανόλης Αναγνωστάκης (1925-2005)

Ποιητής, διανοούμενος με σαφή αριστερή ιδεολογική κατεύθυνση. Στην Κατοχή εντάχθηκε στην ΕΠΟΝ. Συμμετείχε ενεργά στο φοιτητικό κίνημα γεγονός που οδήγησε στη φυλάκισή του το 1948. Το 1949 καταδικάστηκε σε θάνατο από έκτακτο στρατοδικείο. Βγήκε από τη φυλακή με τη γενική αμνηστία το 1951. Πολυβραβευμένος και μελοποιημένος.

Έργα του: Εποχής 1, 2 και 3, Στόχος κ.ά.

Νίκος Κούνδουρος (1926-2017)

Υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες σκηνοθέτες, γνωστός για την πρωτοποριακή κινηματογραφική του γλώσσα και την πολιτική του δράση που τον έφερε αντιμέτωπο με διώξεις. Στην Κατοχή εντάχθηκε στο ΕΑΜ / ΕΛΑΣ. Συμμετείχε στα Δεκεμβριανά ως μέλος του λόχου σπουδαστών «Λόχος Βύρων». Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου εξορίστηκε στην Μακρόνησο όπου υπέφερε από τα βασανιστήρια και τις στερήσεις.

Έργα του: Μαγική πόλη, Ο Δράκος, Μικρές Αφροδίτες, 1922

Νίκος Καρούζος (1926-1990)

Ποιητής με έντονη πολιτική δράση. Στην Κατοχή εντάσσεται στην ΕΠΟΝ Ναυπλίου, αναλαμβάνοντας ρόλο στο τμήμα διαφώτισης. Το 1946 διαφεύγει τη σύλληψη και πιθανή εκτέλεση από την Οργάνωση Χ. Την επόμενη χρονιά εξορίζεται στην Ικαρία για 5 μήνες. Το 1951 καλείται να υπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία στην Μακρόνησο, ενώ το 1953 εξορίζεται πάλι εκεί. Κατά τη διάρκεια της θητείας του νοσηλεύεται στο 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο, όπου του χορηγείται απαλλαγή από τη θητεία για λόγους υγείας χωρίς να υπογράψει δήλωση μετάνοιας.

Έργα του: Η επιστροφή του Χριστού, Η έλαφος των άστρων, Πενθήματα κ.ά.

Μάριος Χάκκας (1931-1972)

Πεζογράφος και ποιητής, γνωστός για το βιωματικό του έργο. Σε ηλικία 19 ετών, ενώ σπούδαζε στη Σχολή Σαμαρειτών του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, συμμετείχε εθελοντικά στη στήριξη των φυλακισμένων στη Γυάρο. Στις 30 Απριλίου 1954 συνελήφθη και καταδικάστηκε σε τετραετή φυλάκιση, γεγονός που τον ανάγκασε να διακόψει τις σπουδές του στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Λόγω των πολιτικών του πεποιθήσεων, αντιμετώπισε διώξεις, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των συνταγματαρχών.

Έργα του: Όμορφο καλοκαίρι, Ο τυφεκιοφόρος του εχθρού κ.ά.

Άρης Αλεξάνδρου (1922-1978)

Ποιητής, πεζογράφος και μεταφραστής ρωσικών έργων. Στην Κατοχή εντάχθηκε στην ΕΠΟΝ αλλά σύντομα αποχώρησε. Συμμετείχε στην διαδήλωση του ΕΑΜ στις 3/12/1944. Κατά τα Δεκεμβριανά συνελήφθη από τους Άγγλους και στάλθηκε στο στρατόπεδο της ΕλΝτάμπα. Το 1948 συνελήφθη και εξορίστηκε στον Μούδρο (Λήμνος), μεταφέρθηκε στην Μακρόνησο, έκανε δήλωση μετανοίας για να γλυτώσει, την ανακάλεσε και εξορίστηκε στον Άη Στράτη. Το 1953 καταδικάστηκε για ανυποταξία, αποφυλακίστηκε το 1958 και με την επιβολή της δικτατορίας το 1967 κατέφυγε στο Παρίσι.

Έργα του: Το Κιβώτιο, Ακόμα τούτη η άνοιξη, Άγονος γραμμή κ.ά.

Οι Έλληνες λογοτέχνες που υπέστησαν βασανιστήρια, βίωσαν εξορίες και φυλακίσεις κράτησαν αναμμένη τη φλόγα της δημιουργίας τους. Το έργο τους αντιστάθηκε στη λήθη, την τρομοκρατία και αγωνίστηκαν για ελευθερία και δικαιοσύνη. Οι ποιητές, οι άνθρωποι των γραμμάτων για έναν λαό είναι οι φωνές της ψυχής του, οι φύλακες της μνήμης του και οι εκφραστές των ονείρων του.

ΠΗΓΗ:

• Μακρόνησος, ψηφιακό μουσείο
• Βασίλης Μόσχος, Η πολιτική δραστηριότητα των λογοτεχνών στη δεκαετία 1940 -1950, Αθήνα 2018
• Και με τον ήχον των για μια στιγμή επιστρέφουν… Η ελληνική ποίηση τον εικοστό αιώνα, GUTENBERG