Δύο μητέρες στη χώρα της λήθης

Η Μάγδα Φύσσα και η Μαρία Καρυστιανού δεν συνδέονται απλώς από μια οδυνηρή εμπειρία. Συνδέονται από τη σθεναρή άρνησή τους να αφήσουν τον θάνατο των παιδιών τους να σιωπήσει αν δεν αποδοθεί δικαιοσύνη. Κι οι δύο αποφάσισαν να μετατρέψουν το ιδιωτικό πένθος τους σε δημόσια πράξη – αλλά από διαφορετικές συμπεριφορικές οδούς. Εκεί που η μία μίλησε με το βλέμμα, η άλλη επιμένει με τον λόγο. Κι οι δύο, όμως, συγκλίνουν σε μια ηθική υπέρβαση: να μην επιτρέψουν στη λήθη να νικήσει τη μνήμη.

Όπως επισημαίνει η Judith Butler, το πένθος γίνεται πολιτική πράξη όταν αρνείται να περιχαρακωθεί στην ιδιωτική σφαίρα. Ο κοινωνιολόγος Jeffrey Alexander μιλά για πολιτισμικό τραύμα, το οποίο, όταν γίνει κτήμα της συλλογικότητας, μπορεί να διαμορφώσει νέα πεδία διεκδίκησης, νέες ερμηνείες της δικαιοσύνης, νέα ερωτήματα για το ποιοι θεωρούνται θύματα και ποιοι όχι. Η Μάγδα Φύσσα και η Μαρία Καρυστιανού ενσωματώνουν δύο διακριτές εκφάνσεις αυτού του τραύματος: η μία με αστείρευτη υπομονή, η άλλη με ασίγαστη επιμονή.

Η Μάγδα Φύσσα, η μητέρα του Παύλου, εμφανίστηκε από την αρχή ως σύμβολο αξιοπρέπειας. Δεν ύψωσε φωνή αλλά παρουσία. Για επτά χρόνια παρακολούθησε με απαράμιλλο θάρρος κάθε συνεδρίαση της δίκης της Χρυσής Αυγής. Η σιωπή της αποτέλεσε αρχέτυπο πολιτικής παρέμβασης. Το βλέμμα της έφερε πρωτοφανή αμηχανία και φόβο στους νεοναζιστές κατηγορούμενους και στους υποστηρικτές τους.

Η Μαρία Καρυστιανού, η μητέρα της Μάρθας, έχει ακολουθήσει μια διαφορετική διαδρομή. Μίλησε εξ αρχής ανοιχτά και συνεχίζει να μιλάει τόσο στα κοινωνικά δίκτυα όσο και αλλού. Αναλύοντας τεχνικά πορίσματα και άρθρα του Συντάγματος, παρουσιάζει με επιμονή στοιχεία που, όπως υποστηρίζει, αποσιωπώνται. Εκφέρει ένα πένθος με ορατή οργή και θεσμική καχυποψία. Δεν περιμένει τη δικαιοσύνη να φανερωθεί μπροστά της. Απαιτεί να της αποδοθεί.

Κι οι δύο γυναίκες έχουν χρησιμοποιήσει τη μητρότητα όχι ως ιδιωτικό ρόλο, αλλά ως πολιτικό επιχείρημα. Όπως έχει δείξει η Nira Yuval-Davis, η μητρότητα στα κοινωνικά κινήματα συχνά αποτελεί μορφή νομιμοποίησης: «μιλάμε γιατί είμαστε μητέρες, όχι παρά την ιδιότητά μας ως μητέρες». Ωστόσο, το πένθος των δύο γυναικών μετατρέπεται σε διαφορετικές παραστάσεις πολιτικής ταυτότητας. Η Φύσσα συμβολίζει το αίτημα για δικαιοσύνη μέσα από θεσμική επιμονή. Η Καρυστιανού ενσαρκώνει το αίτημα για αποκάλυψη της αλήθειας απέναντι στο θεσμικό σκοτάδι.

Η δημόσια εικόνα της Μάγδας Φύσσα χαίρει γενικής αποδοχής, καθώς συμπορεύεται με την τελική καταδίκη της Χρυσής Αυγής. Η Μαρία Καρυστιανού, αντιθέτως, έχει δεχτεί επιθέσεις, αμφισβητήσεις και προσπάθειες αποδόμησης του δημόσιου λόγου της. Κάποιοι την κατηγορούν για υπερβολή. Άλλοι για κομματική εργαλειοποίηση. Όμως αυτό δεν ακυρώνει τη σημασία της στάσης της. Αντίθετα, την καθιστά αντικείμενο δημόσιας σύγκρουσης γύρω από τη νομιμότητα της διαμαρτυρίας.

Η ίδια η Μάγδα Φύσσα υπερασπίστηκε ανοιχτά τους γονείς των Τεμπών, δηλώνοντας ότι «κανείς δεν έχει δικαίωμα να μετρά τον πόνο του άλλου». Το σχόλιό της είναι όχι μόνο ανθρώπινο αλλά και βαθύτατα πολιτικό. Θέτει το όριο στη μιντιακή εργαλειοποίηση του πένθους αλλά όχι στη δημόσια έκφρασή του. Το πενθόμετρο που καταγγέλλει η Φύσσα εστιάζει ακριβώς σε αυτό το είδος της πίεσης να επιβληθούν ιεραρχίες στον πόνο, να κατασκευαστούν “καλοί” και “υπερβολικοί” γονείς των θυμάτων των Τεμπών.

Δεν υπάρχει μία και μόνο “σωστή” στάση αλλά πολλαπλές εκφάνσεις της πολιτικής πράξης μέσα από την εξωτερίκευση του πένθους. Η Μάγδα Φύσσα και η Μαρία Καρυστιανού αποτελούν εμβληματικές περιπτώσεις αυτής της διαφορετικότητας. Το ζητούμενο δεν είναι η συγκριτική αξιολόγησή τους αλλά η ανάδειξη του πένθους ως πολιτικής πράξης που είναι θεμιτό να παίρνει διαφορετικές μορφές. Γιατί τελικά, είτε εκφράζεσαι με το βλέμμα είτε με τον λόγο, το ουσιώδες είναι να μην αφήσεις το έγκλημα να μείνει ιδιωτική υπόθεση σε μια χώρα που ειδικεύεται στη λήθη