Φόρο στα ρομπότ;

Όταν τα ρομπότ άρχισαν να κλέβουν τις θέσεις εργασίας των ανθρώπων, ήταν εύκολο να πανικοβληθούμε και να ζητήσουμε κάποιου είδους φόρο για να αποκατασταθεί η ανταγωνιστικότητα των ανθρώπων. Στο άρθρο “Φόρο στα ρομπότ;”, που γράφτηκε το 2017, υποστήριζα ότι οποιοσδήποτε τέτοιος φόρος είναι όχι μόνο δύσκολο να επιβληθεί αλλά και ανεπιθύμητος. Αντ’ αυτού, πρότεινα να εξετάσουμε το γεγονός ότι η τεχνολογία και τα δεδομένα που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή και την εκπαίδευση των μηχανών παρέχονται σε μεγάλο βαθμό από εμάς και τις κυβερνήσεις μας – όχι μόνο από τους κατασκευαστές ή τους ιδιοκτήτες τους. Οι φορολογούμενοι και οι χρήστες συμβάλλουμε έτσι στη δημιουργία του κεφαλαιακού αποθέματος των ιδιοκτητών των ρομπότ, αλλά δεν λαμβάνουμε μερίσματα για τις απλήρωτες κεφαλαιακές συνεισφορές μας. Έτσι, αντί για έναν «φόρο ρομπότ», πρότεινα ένα καθολικό βασικό μέρισμα που θα λειτουργούσε ως εξής: Η Big Tech πρέπει να υποχρεωθεί να εκδώσει νέο μετοχικό κεφάλαιο το οποίο θα κατατίθεται σε ένα δημόσιο καταπίστευμα από το οποίο θα καταβάλλεται ισόποσο μέρισμα σε όλους τους πολίτες. Στη συνέχεια, η κοινωνία θα λαμβάνει μερίδιο από τα μερίσματα της τεχνολογίας που επέτρεψε στην Big Tech να παράγει, να εκπαιδεύει και να εφαρμόζει.

Σήμερα, οι εξελίξεις στη μηχανική μάθηση (machine learning), στους αλγορίθμους ενισχυτικής μάθησης και κυρίως στην τεχνητή νοημοσύνη έχουν αυξήσει την επικαιρότητα της πρότασής μου. Μια νέα μορφή κεφαλαίου έχει αναδυθεί – το νεφοκεφάλαιο – το οποίο εκπαιδεύουμε συνεχώς για να μας μετατρέπει σε δουλοπάροικους του νέφους (των οποίων η δωρεάν εργασία αναπληρώνει αυτό το κεφάλαιο), σε προλετάριους του νέφους (εργάτες, οδηγούς και άλλους με συσκευές στον καρπό που παρακολουθούν και ελέγχουν την εργασία τους), ή σε υποτελείς εξωτερικούς παραγωγούς (π.χ. κατασκευαστές που αναγκάζονται να πληρώνουν στον ιδιοκτήτη κάποιας ψηφιακής πλατφόρμας έως και το 40% της τιμής για την πρόσβαση στους πελάτες). Ποτέ άλλοτε αυτή η πρόταση για ένα καθολικό βασικό μέρισμα δεν ήταν πιο εύστοχη από ό,τι τώρα. – Γιάνης Βαρουφάκης, Φεβρουάριος 2024

Ο Κεν βγάζει αξιοπρεπώς τα προς το ζην χειριζόμενος μια μεγάλη θεριζοαλωνιστική μηχανή για λογαριασμό του αγρότη Λουκ. Ο μισθός του Κεν παράγει φόρους εισοδήματος και κοινωνικές εισφορές που βοηθούν στη χρηματοδότηση κυβερνητικών προγραμμάτων για τα λιγότερο ευνοημένα μέλη της κοινότητάς του. Δυστυχώς, ο Λουκ σκοπεύει να αντικαταστήσει τον Κεν με το Nexus, ένα ρομπότ που μπορεί να χειρίζεται τη θεριζοαλωνιστική μηχανή για περισσότερη ώρα, με μεγαλύτερη ασφάλεια, σε οποιεσδήποτε καιρικές συνθήκες και χωρίς διαλείμματα για μεσημεριανό γεύμα, διακοπές ή αναρρωτική αποζημίωση.

Ο Μπιλ Γκέιτς πιστεύει ότι, για να αμβλυνθεί η ανισότητα και να αντισταθμιστεί το κοινωνικό κόστος που συνεπάγεται η αυτοματοποίηση, είτε το Nexus θα πρέπει να πληρώσει φόρο εισοδήματος, είτε ο Λουκ θα πρέπει να πληρώσει έναν βαρύ φόρο για την αντικατάσταση του Κεν με ένα ρομπότ. Και αυτός ο “φόρος ρομπότ” θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί για να χρηματοδοτήσει κάτι ανάλογο με το καθολικό βασικό εισόδημα (universal basic income – UBI). Η πρόταση του Γκέιτς, μία από τις πολλές παραλλαγές αναφορικά με το καθολικό εισόδημα, αποκαλύπτει πτυχές του καπιταλισμού και της ανθρώπινης φύσης που οι πλούσιες κοινωνίες έχουν παραμελήσει για πολύ καιρό.

Το νόημα της αυτοματοποίησης είναι ότι, σε αντίθεση με τον Κεν, το Nexus δεν θα διαπραγματευτεί ποτέ σύμβαση εργασίας με τον Λουκ. Στην πραγματικότητα, δεν θα λάβει κανένα απολύτως εισόδημα. Ο μόνος τρόπος για να προσομοιωθεί ένας φόρος εισοδήματος για λογαριασμό του Nexus είναι να χρησιμοποιηθεί το τελευταίο ετήσιο εισόδημα του Κεν ως μισθός αναφοράς και να εξαχθούν από τα έσοδα του Λουκ φόρος εισοδήματος και επιβαρύνσεις κοινωνικής ασφάλισης ισόποσες με αυτές που πλήρωσε ο Κεν.

Αυτή η προσέγγιση έχει τρία προβλήματα. Αρχικά, ενώ το εισόδημα του Κεν θα είχε μεταβληθεί με την πάροδο του χρόνου, αν δεν είχε απολυθεί, ο μισθός αναφοράς δεν μπορεί να αλλάξει, παρά μόνο αυθαίρετα και με τρόπο που να θέτει τις φορολογικές αρχές εναντίον των επιχειρήσεων. Η εφορία και ο Λουκ θα κατέληγαν να συγκρούονται για αδύνατες εκτιμήσεις σχετικά με τον βαθμό στον οποίο ο μισθός του Κεν θα είχε αυξηθεί ή μειωθεί, αν εξακολουθούσε να εργάζεται.

Δεύτερον, η ανάπτυξη μηχανών που τις χειρίζονται ρομπότ και δεν τις χειρίστηκαν ποτέ ανθρώπινα χέρια, σημαίνει ότι δεν θα υπάρχει προηγούμενο ανθρώπινο εισόδημα που να λειτουργεί ως μισθός αναφοράς για τον υπολογισμό των φόρων που πρέπει να πληρώσουν αυτά τα ρομπότ.

Τέλος, είναι δύσκολο να δικαιολογήσει κανείς φιλοσοφικά την υποχρέωση του Λουκ να πληρώσει φόρο “εισοδήματος” για το Nexus αλλά όχι για τη θεριζοαλωνιστική μηχανή που διαχειρίζεται το Nexus. Εξάλλου, και οι δύο είναι μηχανές και η θεριζοαλωνιστική μηχανή έχει αντικαταστήσει πολύ περισσότερη ανθρώπινη εργασία από ό,τι το Nexus. Η μόνη βάσιμη αιτιολόγηση για τη διαφορετική μεταχείρισή τους είναι ότι το Nexus έχει μεγαλύτερη αυτονομία.

Αλλά σε ποιο βαθμό το Nexus είναι πραγματικά αυτόνομο κατά τρόπο που η θεριζοαλωνιστική μηχανή δεν είναι; Όσο προηγμένο κι αν είναι το Nexus, μπορεί να θεωρηθεί αυτόνομο αν και μόνο αν αναπτύξει συνείδηση, είτε αυθόρμητα είτε με τη βοήθεια των κατασκευαστών του.

Μόνο αν το Nexus (όπως οι ρέπλικες Nexus -6 στην ταινία Blade Runner) επιτύχει αυτό το άλμα, θα έχει κερδίσει το “δικαίωμα” να θεωρείται ότι διαφέρει από τη θεριζοαλωνιστική που χειρίζεται. Αλλά τότε η ανθρωπότητα θα έχει δημιουργήσει ένα νέο είδος και ένα νέο κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα (στο οποίο θα συμμετείχα ευχαρίστως) που θα απαιτούσε ελευθερία για το Nexus και ίσα δικαιώματα με τον Κεν – συμπεριλαμβανομένου ενός μισθού διαβίωσης, ελάχιστων παροχών και χορήγησης εκλογικών δικαιωμάτων.

Αν υποθέσουμε ότι τα ρομπότ δεν μπορούν να υποχρεωθούν να πληρώνουν φόρο εισοδήματος χωρίς να δημιουργηθούν νέα πεδία σύγκρουσης μεταξύ των φορολογικών αρχών και των επιχειρήσεων (συνοδευόμενες από φορολογικό αρμπιτράζ και διαφθορά), τι θα λέγατε να φορολογείτο τo Nexus τη στιγμή πώλησής του στον Λουκ; Αυτό θα ήταν φυσικά εφικτό: το κράτος θα εισέπραττε έναν εφάπαξ φόρο από τον Λουκ τη στιγμή που θα αντικαθιστούσε τον Κεν με το Nexus.

Ο Γκέιτς υποστηρίζει αυτή τη δεύτερη εναλλακτική, να “πληρώνουν”, δηλαδή, φόρο εισοδήματος τα ρομπότ. Πιστεύει ότι η επιβράδυνση της αυτοματοποίησης και η δημιουργία φορολογικών αντικινήτρων για την αντιμετώπιση του φαινομένου αντικατάστασης θέσεων εργασίας από την τεχνολογία είναι, συνολικά, μια λογική πολιτική.

Αλλά ένας εφάπαξ φόρος στα ρομπότ θα οδηγούσε απλώς τους παραγωγούς ρομπότ να «πακετάρουν» την τεχνητή νοημοσύνη μέσα σε άλλα μηχανήματα. Το Nexus θα ενσωματωνόταν όλο και περισσότερο μέσα στη θεριζοαλωνιστική μηχανή, καθιστώντας αδύνατη τη φορολόγηση του ρομποτικού στοιχείου ξεχωριστά από τα «ανεγκέφαλα» μηχανικά μέρη που πραγματοποιούν τη συγκομιδή.

Είτε ο φόρος επί των πωλήσεων ρομπότ θα πρέπει να καταργηθεί είτε θα πρέπει να γενικευτεί σε έναν φόρο επί των πωλήσεων κεφαλαιουχικών αγαθών. Φανταστείτε, όμως, την κατακραυγή για έναν φόρο σε όλα τα κεφαλαιουχικά αγαθά: Αλίμονο σε όσους θα μείωναν την εγχώρια παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα!

Από την εμφάνιση του βιομηχανικού καπιταλισμού, δεν είμαστε καλοί στη διάκριση μεταξύ ιδιοκτησίας και κεφαλαίου, και συνεπώς μεταξύ πλούτου, ενοικίου και κέρδους. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο είναι τόσο δύσκολο να σχεδιαστεί ένας φόρος πλούτου. Το εννοιολογικό πρόβλημα της διαφοροποίησης μεταξύ του Nexus και του θεριζοαλωνιστή που “αυτός” λειτουργεί θα καθιστούσε αδύνατο να συμφωνήσουμε για το πώς θα έπρεπε να λειτουργεί ένας φόρος στα ρομπότ.

Αλλά γιατί να κάνουμε τη ζωή στον καπιταλισμό πιο περίπλοκη από ό,τι ήδη είναι; Υπάρχει μια εναλλακτική λύση στον φόρο στα ρομπότ που είναι εύκολο να εφαρμοστεί και εύκολη να αιτιολογηθεί: ένα καθολικό βασικό μέρισμα (universal basic dividend – UBD), που θα χρηματοδοτείται από τις αποδόσεις όλου του κεφαλαίου.

Φανταστείτε ότι ένα σταθερό μέρος των μετοχών που εκδίδονται (IPOs) θα πηγαίνει σε ένα δημόσιο καταπίστευμα που, με τη σειρά του, θα παράγει μια ροή εισοδήματος από την οποία θα καταβάλλεται ένα καθολικό βασικό μέρισμα (UBD). Ουσιαστικά, η κοινωνία γίνεται μέτοχος σε κάθε εταιρεία και τα μερίσματα διανέμονται ισόποσα σε όλους τους πολίτες.

Στο βαθμό που η αυτοματοποίηση βελτιώνει την παραγωγικότητα και την εταιρική κερδοφορία, ολόκληρη η κοινωνία θα αρχίσει να μοιράζεται τα οφέλη. Κανένας νέος φόρος, καμία επιπλοκή στον φορολογικό κώδικα και καμία επίπτωση στην υφιστάμενη χρηματοδότηση του κράτους πρόνοιας. Πράγματι, καθώς τα υψηλότερα κέρδη και η αυτόματη αναδιανομή τους μέσω του καθολικού βασικού μερίσματος (UBD) θα ενίσχυαν τα εισοδήματα, περισσότερα κονδύλια θα ήταν διαθέσιμα για το κράτος πρόνοιας. Σε συνδυασμό με ισχυρότερα εργασιακά δικαιώματα και έναν αξιοπρεπή μισθό διαβίωσης, το ιδανικό της κοινής ευημερίας θα αποκτούσε νέα πνοή.

Οι δύο πρώτες βιομηχανικές επαναστάσεις βασίστηκαν σε μηχανές που παρήγαγαν μεγάλοι εφευρέτες σε αποθήκες και στάβλους, και τις αγόρασαν πανούργοι επιχειρηματίες που απαιτούσαν δικαιώματα ιδιοκτησίας επί της ροής εισοδήματος που παρήγαγαν οι μηχανές τους. Η σημερινή τεχνολογική επανάσταση χαρακτηρίζεται από την αυξανόμενη κοινωνικοποίηση της παραγωγής κεφαλαίου. Μια πρακτική απάντηση θα ήταν η κοινωνικοποίηση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας επί των μεγάλων ροών εισοδήματος που παράγει σήμερα το κεφάλαιο.

Εν ολίγοις, ξεχάστε τη φορολόγηση είτε του Nexus είτε του Λουκ. Αντ’ αυτού, τοποθετήστε ένα μέρος του κεφαλαίου του Λουκ στη φάρμα σε ένα δημόσιο καταπίστευμα, το οποίο στη συνέχεια θα παρέχει μια καθολική πληρωμή σε όλους. Επιπλέον, πρέπει να νομοθετήσουμε για να βελτιώσουμε τους μισθούς και τις συνθήκες εργασίας κάθε ανθρώπου που εξακολουθεί να εργάζεται, ενώ οι φόροι μας θα παρέχουν στον Κεν επιδόματα ανεργίας, μια εγγυημένη αμειβόμενη εργασία στην κοινότητά του ή επανεκπαίδευση.

*Το πιο πάνω άρθρο αποτελεί απόδοση της μηνιαίας στήλης του Γιάνη Βαρουφάκη στο Project Syndicate