Adam Tooze: Ένας σπουδαίος στοχαστής της εποχής μας

Το Eteron-Ινστιτούτο για την Έρευνα και την Κοινωνική Αλλαγή διοργανώνει συζήτηση με τον Adam Tooze καθηγητή Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Columbia και διευθυντή του European Institute τον Απρίλιο στο Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών.

Έχουν συμπληρωθεί -και με το παραπάνω- τρεις δεκαετίες απο την περίφημη “δήλωση” του Francis Fukuyama περί του “τέλους της Ιστορίας” μετά το 1989. Στο μεσοδιάστημα – με αφορμή την καταγραφή πολλών σημαντικών “ιστορικών” γεγονότων- έχουν γραφτεί πολλές κριτικές για αυτή την υπεροπτική θέση. Αυτό που εννοούσε ο Fukuyama προφανώς, δεν ήταν ήταν ότι η άμμος της ιστορικής κλεψύδρας τελείωσε ή τα ιστορικά ρολόγια σταμάτησαν πλέον να καταγράφουν τον χρόνο και τα γεγονότα του.

Η βασική του θέση ήταν ότι με την κατάρρευση του Τείχους του Βερολίνου, ο συνδυασμός τους “καπιταλισμού της αγοράς και η φιλελεύθερη δημοκρατία” βγήκαν οριστικοί θριαμβευτές στην αντιπαράθεση σχετικά με το πως κοινωνίες οργανώνονται με τον καλύτερο τρόπο για να εξυπηρετήσουν τους σκοπούς τους.

Από τη στιγμή που δεν μπορούσε να υπάρξει καμία καλύτερη εναλλακτική για τους τρόπους οργάνωσης της κοινωνίας, η Ιστορία έφτασε στο ανώτατό της στάδιο. Ο νεοφιλελευθερισμός -σε όλες του τις εκφάνσεις και με την μεγάλη του πλαστικότητα- ήταν ο απόλυτος κυρίαρχος.

Η κρίση του 2008, οι κινητοποιήσεις των πολιτών σε διάφορες χώρες του πλανήτη, οι τεκτονικές πολιτικές αλλαγές της τελευταίας δεκαετίας (από τον Τραμπ και το Brexit, μέχρι την ενίσχυση των δημοκρατών σοσιαλιστών στο Δημοκρατικό κόμμα) και η πανδημική κρίση σηματοδότησαν “το τέλος τους τέλους της Ιστορίας”, όχι απαραίτητα όμως και την επανεκκίνηση της.

Γιατί ενώ από την μία βιώνουμε μία κατάσταση όπου τα όρια της νεοφιλελεύθερης διαχείρισης των πραγμάτων έχουν εξαντληθεί, από την άλλη μία ολοκληρωμένη και συνεκτική εναλλακτική οδός για την μετάβαση σε ένα μοντέλο οικονομικής δικαιοσύνης απέχει από το να αποτελέσει πραγματική πρόταση. Ζούμε δηλαδή σε μία περίοδο όπου το “τέλος της Ιστορίας” έχει λήξει ως περίοδος, αλλά η Ιστορία περιμένει να αρχίσει να γράφεται ξανά, ως ανταγωνισμός διαφορετικών προτύπων κοινωνικής οργάνωσης. Α, μη τι άλλο ενδιαφέροντες καιροί.

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, διανοούμενοι όπως ο Adam Tooze, Καθηγητής Ιστορίας στο Columbia και διευθυντής του European Institute εκεί, βρίσκονται στο φυσικό τους περιβάλλον. Ο Adam Tooze τα τελευταία χρόνια είναι ένας ιστορικός του παρόντος, της σημερινής συγκυρίας, των καθημερινών μεταβολών και αντιφάσεων, χωρίς φυσικά να παραγνωρίζει τη σημασία του παρελθόντος. Αλλά όταν ζούμε σε καιρούς ρευστούς, που το παρόν αλλάζει με τρόπους βαθιά καθοριστικούς για το μέλλον, ένας ιστορικός του παρόντος έχει πολλά να μας πει.

Ο Adam Tooze ανακηρύχθηκε από το περιοδικό Foreign Policy ένας από τους πιο επιδραστικούς διανοητές της δεκαετίας που μας πέρασε. Το αμερικάνικο αριστερό περιοδικό Jacobin, που στο τελευταίο του τεύχος φιλοξένησε μία εκτενή συνέντευξή του, τον χαρακτήρισε ως κορυφαίο ειδικό στο πως οι οικονομικές κρίσεις μετασχηματίζουν το σύγχρονο κόσμο. Άρθρα του και συνεντεύξεις εμφανίζονται συχνά στους Financial Times, τον Guardian, το New Statesman και τους New York Times, αλλά και στο New Left Review και το Dissent.

Ενώ κάποιος μπορεί να τον βρει σε πάνελ με το Βολφγκανγκ Σόιμπλε να αντιπαρατίθενται οι δυο τους για το νεοφιλελευθερισμό, την ίδια στιγμή ο σημαντικός μαρξιστής Alex Callinicos στην ομιλία του για την ανακήρυξή του σε Ομότιμο Καθηγητή στο King’s College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, την προηγούμενη εβδομάδα, επέλεξε να “συνομιλήσει” με το έργο του Adam Tooze.

Τα παραπάνω καταδεικνύουν την άνεση με την οποία ο Tooze κινείται στις διεθνείς συζητήσεις που λαμβάνουν χώρα για τις αλλαγές που συντελούνται, τα οικονομικά και κοινωνικά επίδικα και τις προϋποθέσεις που απαιτούνται για να λάβει σάρκα και οστά ένα παράδειγμα οικονομικής δικαιοσύνης αντιπαραθετικό στο νεοφιλελευθερισμό.

Η λεπτομερής  γνώση της πολυπλοκότητας του σύγχρονου χρηματοπιστωτικού συστήματος, η βαθιά κατανόηση των γεωπολιτικών αλλαγών που συντελούνται -με έμφαση στην ανάδυση της Κίνας ως ανταγωνιστικού ηγεμονικού πόλου απέναντι στις ΗΠΑ- και η πεποίθηση ότι οι μεγάλοι κίνδυνοι του παρόντος -είτε ονομάζονται κλιματική κρίση είτε πανδημία- θα διαμορφώσουν τα μελλοντικά ιστορικά γεγονότα, όχι αυτόνομα αλλά σε αλληλεπίδραση με το πως λειτουργει ο καπιταλισμός σήμερα, τον καθιστούν μία από τις πιο σημαντικές φωνές στο σύγχρονο κόσμο.

Και όλα τα παραπάνω, κρατώντας τις σταθερές της σημασίας που έχει ο συσχετισμός δύναμης μεταξύ οργανωμένης εργασίας και κεφαλαίου και η πολιτική αντιπαράθεση, μακριά από τους αφορισμούς περί “λαϊκισμού” που ακυρώνουν κάθε πολιτική και ιδεολογική συζήτηση.

Τα δύο τελευταία του βιβλία είναι το “Shutdown: How Covid Shook the World’s Economy” που κυκλοφόρησε το 2021 και το “Crashed: How a Decade of Financial Crises Changed the World” που κυκλοφόρησε το 2018 και έχει θεωρηθεί ως μία από τις καλύτερες αναλύσεις της πρόσφατης χρηματοπιστωτικής κρίσης.

Το πρώτο θα μπορούσε να θεωρηθεί ως συνέχεια του δεύτερου, αφού το μοντέλο ανάλυσης του Tooze επαναλαμβάνεται στο πλαίσιο και της οικονομικής κρίσης που ακολούθησε την πανδημία, επαληθεύοντας με αυτό τον τρόπο την εγκυρότητά του.

Ο βαθιά χρηματιστικοποιημένος καπιταλισμός που δομείται γύρω από τις αγορές ομολόγων, χρήματος και κεφαλαίου έχει βαθιές ρίζες στην πραγματική οικονομία και η τελευταία δεν μπορεί να εξεταστεί πλέον αυτόνομα. Οι επεμβάσεις των κεντρικών τραπεζών και των κυβερνήσεων -μέσω των τεράστιων δημοσιονομικών προγραμμάτων- μπορεί από την μία να έρχονται σε σύγκρουση με τις -ως τώρα- νεοφιλελεύθερες συνταγές, όμως αυτό δεν γίνεται μέσω της πίεσης από τα κάτω.

Η ιστορική ήττα της οργανωμένης εργασίας από τη δεκαετία του 1980, δίνει βαθμούς ελευθερίας να ακολουθηθούν πολιτικές σήμερα που κάτω από άλλες συνθήκες δεν θα μπορούσαν. Και ο Tooze καταλήγει στο ότι δεν μπορούμε να προσδοκάμε ως προοδευτική διέξοδο μία επανάληψη της μεταπολεμικής περιόδου, αφού ο καπιταλισμός έχει αλλάξει πλήρως σήμερα σε σχέση με τότε. Θα πρέπει να υπάρξουν νέες κοινωνικές διευθετήσεις που να δίνουν διεξόδους προσαρμοσμένες στις σύγχρονες συνθήκες του χρηματιστικοποιημένου καπιταλισμού αλλά και των μεγάλων κινδύνων που διατρέχουμε ως ανθρωπότητα.

Τις μέρες αυτές, μετά την Ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, ο Adam Tooze έχει γίνει ένα από τους πιο σημαντικούς σχολιαστές των εξελίξεων για το πώς ο πόλεμος αυτός μπορεί να αλλάξει τον κόσμο που ζούμε.

Και χωρίς να προσφέρει “μαγικές συνταγές”, προσφέρει μέσα από τις λεπτομερείς αναλύσεις του την μεγάλη εικόνα ενός κόσμου που αλλάζει ταχύτατα και προσφέρει ευκαιρίες για πολιτική δράση αλλά και -κυρίως- κινδύνους. Δουλειά άλλωστε ενός ιστορικού δεν είναι να προσφέρει αυτές τις συνταγές. Δουλειά των αναγνωστών του είναι όμως να αξιοποιούν αυτές τις αναλύσεις για να γνωρίζουν την πραγματικότητα που διαμορφώνεται σε σχέση με το παρελθόν και κυρίως με το μέλλον.

Είναι μεγάλη τιμή για ένα νέο Ινστιτούτο όπως το Eteron να φιλοξενήσει έναν τέτοιο σημαντικό διανοητή τον Απρίλιο στους Δελφούς.

Ευελπιστούμε με αυτό τον τρόπο να διευρύνουμε την γνώση και την ανάλυση για τον ρευστό μας κόσμο.

*Του Γαβριήλ Σακελλαρίδη, Διευθυντή του Eteron-Ινστιτούτο για την Έρευνα και την Κοινωνική Αλλαγή