Η ανθρώπινη εξαθλίωση στα χρόνια της Κατοχής

Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου η Ελλάδα βίωσε μερικές από τις σκληρότερες συνθήκες κατοχής στην Ευρώπη. Πουθενά αλλού ο συνδυασμός πείνας και τρομοκρατίας δεν διαμόρφωσε μία τόσο αμείλικτη και απάνθρωπη πραγματικότητα.

Το άγνωστο γεννά άγχος και ανασφάλεια. Οι κατακτητές χρησιμοποίησαν την προπαγάνδα του τρόμου για να επιβάλουν τυφλή υποταγή στους Ναζί. Σκοπός τους ήταν να εξαλείψουν κάθε αίσθημα ασφάλειας. Τα βασανιστήρια στο κολαστήριο της οδού Μέρλιν, το στρατόπεδο του Χαϊδαρίου, τα μπλόκα και οι εκτελέσεις σκοπό είχαν την τρομοκράτηση. Τον ίδιο, βέβαια, σκοπό υπηρετούσαν και τα ολοκαυτώματα ολόκληρων χωριών. Φρόντιζαν να πλανάται το αίσθημα της αβεβαιότητας, της αμφιβολίας, για παράδειγμα να προκαλείται στους πολίτες άγχος, όσοι βρίσκονταν στον δρόμο να μην γνωρίζουν αν θα καταφέρουν να γυρίσουν στο σπίτι τους. Επικρατούσε η αίσθηση πως η Κατοχή είχε κλέψει από τους ανθρώπους το μέλλον τους.

Πέρα απ΄ όλες τις τρομοκρατικές μεθόδους που επέβαλαν οι κατακτητές, η πείνα ήταν η κορυφαία, επέδρασσε καταλυτικά και στα μάτια του κόσμου ήταν η πρώτη αιτία του αφανισμού τους. Η πείνα, λοιπόν, ήταν το πιο αποτελεσματικό μέσο για τη διασπορά του άγχους, του φόβου και της τρομοκρατίας. Η πείνα ήταν το όπλο των κατακτητών, όσο δυνάμωνε η αντίσταση, τόσο αυτοί εντείνανε τις ελλείψεις τροφίμων. Για παράδειγμα, να αναφερθεί πως όταν έγινε η απόβαση στην Νορμανδία (6/6/1944) η Αθήνα για αρκετές ημέρες βίωσε τον λιμό του 1941-1942. Η τραγικότητα του λιμού, χαράκτηκε τόσο βαθιά που για ολόκληρες γενιές αργότερα εμφάνιζε τα ανεξίτηλα σημάδια της επιρροής της.

Τι έτρωγε ο πληθυσμός τον καιρό της Κατοχής; Σύμφωνα με έρευνα του Καλογήρου που αναφέρεται στο βιβλίο «Η ψυχοπαθολογία της πείνας, του φόβου και του άγχους» το σιτηρέσιο μίας οικογένειας ημερησίως έφτανε τις 2.180 θερμίδες, δηλαδή 440 θερμίδες +15 γραμμάρια λεύκωμα για κάθε μέλος της. Σε αυτές τις θερμίδες αν προστεθεί και το συσσίτιο τότε κατά μέσο όρο έφταναν τις 755 θερμίδες ημερησίως. Στην καλή περίπτωση, βέβαια, που τα συσσίτια ήταν καθημερινά. Στο βιβλίο «Οι συνταγές της πείνας» καταγράφονται όλες οι μέθοδοι που επινόησαν οι Αθηναίοι για να μπορέσουν να επιβιώσουν.

Οι θάνατοι από πείνα. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία ληξιαρχικών πράξεων, τους μήνες του λιμού (χειμώνας 1941-1942) οι θάνατοι εξαπλασιάστηκαν συγκριτικά με την προηγούμενη χρονιά. Όμως και αυτό το στοιχείο δεν αντιστοιχεί στον πραγματικό αριθμό των θανόντων αφού οι θάνατοι σχεδόν στο σύνολό τους δεν δηλώνονταν, ώστε να κρατήσουν το δελτίο για να ζήσει η υπόλοιπη οικογένεια. Δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις που, νύχτα, άφηναν τον νεκρό τους έξω από το νεκροταφείο χωρίς στοιχεία ταυτότητας.

Υποσιτισμός και νοσηρότητα. Μορφή πανδημίας προσέλαβε η νοσηρότητα του πληθυσμού λόγω του υποσιτισμού. Στους 350.000 ασθενείς ανέρχονται οι καταγεγραμμένοι στους ιατρικούς συλλόγους, εξ αιτίας του λιμού. Και αυτός ο αριθμός δεν είναι αντιπροσωπευτικός αφού δεν νοσηλεύονταν όλοι οι ασθενείς. Έρευνα σε 75.000 παιδιά σε Αθήνα και Πειραιά έδειξε πως το 26% αυτών, έπασχε από φυματίωση. Ακόμη και βρέφη είχαν το σπέρμα της νόσου.

Στην Αθήνα, στην Κατοχή, περπατούσαν άνθρωποι σκελετοί αφού ένα από τα πρώτα συμπτώματα του υποσιτισμού ήταν το αδυνάτισμα, δεν αναγνωρίζονταν μεταξύ τους. Ακόμη και τα νεογέννητα επηρεάστηκαν, παρουσιάζοντας χαμηλό βάρος και μειωμένο ανάστημα.

Και τα δύο φύλα παρουσίασαν κάμψη της σεξουαλικής δραστηριότητας, ενώ οι γυναίκες είχαν διαταραχές της έμμηνης ροής. Τα χείμελτα ή χιονίστρες (επίπονες φλεγμονές που κυοφορούσαν κινδύνους για πληγές και λοιμώξεις) είχαν πάρει τη μορφή επιδημίας. Εμφανίστηκε η πελάγρα (έλλειψη βιταμίνης Β3) με δερματικά, γαστρεντερολογικά και νευρολογικά συμπτώματα, διάρροια, στοματίτιδα, δερματίτιδα, γλωσσίτιδα, ναυτία, εμετοί, αναιμία. Εμφανίστηκε σκορβούτο και beri – beri, ενώ το νευρικό σύστημα ατροφούσε.

Η ψυχοπαθολογία της πείνας. Η πείνα προκάλεσε ποικίλες ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις, επηρεασμένες από την τρομοκρατία και τη γενικότερη ψυχολογική κατάσταση της εποχής. Οι βομβαρδισμοί, οι εκτελέσεις, οι θάνατοι ενέτειναν τις συνέπειες της πείνας.

Η γκρίνια, οι διαπληκτισμοί, οι καυγάδες είχαν πολλαπλασιαστεί, χαρακτηριστικά της πείνας. Μία σκέψη κυριαρχούσε -εκτός από αυτή της απαλλαγής από τους κατακτητές- να βρουν κάτι να φάνε. Κι όμως, είχαν το σθένος να αντλήσουν δύναμη από την τραγικότητα της κατάστασης που ζούσαν και να ενταχθούν στην αντίσταση.

Ο εμετός ως έδεσμα. Ορφανά ή εγκαταλελειμμένα παιδιά ρίχνονταν μανιωδώς στα σκουπίδια μήπως βρουν κάτι να φάνε. Η εξαντλητική πείνα ανάγκαζε παιδιά να περιμένουν έξω από ταβέρνες, ελπίζοντας πως οι μεθυσμένοι Γερμανοί θα έκαναν εμετό, ώστε να τραφούν από τα υπολείμματα. Μαρτυρία αναφέρει «είδα ένα παιδάκι που έγλυφε με τα δάχτυλά του τα εμέσματα ενός Γερμανού στρατιώτη».

Η Κατοχή στην Ελλάδα υπήρξε μια από τις πιο τραγικές περιόδους της ιστορίας μας, με τον λιμό να αποτελεί το απόλυτο όπλο εξουθένωσης ενός ολόκληρου λαού. Η πείνα έφτασε σε τόσο ακραία επίπεδα ώστε να υπάρχουν αναφορές πως παιδιά αναγκάζονταν να τρώνε εμετό για να επιβιώσουν – μια εικόνα που συνοψίζει τη φρίκη εκείνης της εποχής. Παρά αυτές τις απάνθρωπες συνθήκες, οι Έλληνες βρήκαν τη δύναμη να αντισταθούν, αποδεικνύοντας πως ακόμα και στις πιο σκοτεινές στιγμές, η θέληση για ελευθερία δεν σβήνει ποτέ.

ΠΗΓΗ

• Φ.Σκούρας, Α.Χατζηδήμος, Α.Καλούτσης, Γ.Παπαδημητρίου, Η ψυχοπαθολογία της πείνας, του φόβου και του άγχους, Οδυσσέας
• Ελένη Νικολαΐδου, Οι συνταγές της πείνας, εκδόσεις ΚΨΜ