Η Διάσκεψη της Γιάλτας και η τύχη της Ελλάδας

Η Διάσκεψη της Γιάλτας έχει συχνά παρουσιαστεί ως η στιγμή που “μοιράστηκε” ο κόσμος και η Ελλάδα “παραδόθηκε” στη βρετανική σφαίρα επιρροής. Τι πραγματικά συνέβη στη Γιάλτα; Τι συζητήθηκε για την Ελλάδα — και τι δεν αναφέρθηκε καν;

Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου οι τρεις μεγάλες δυνάμεις της εποχής ΗΠΑ, Σοβιετική Ένωση και Μεγάλη Βρετανία πραγματοποίησαν τρεις Διασκέψεις με σκοπό την συντριβή του Άξονα και την επαναφορά των λαών που ενεπλάκησαν στον πόλεμο σε μία φυσιολογική ζωή με ανθρώπινα δικαιώματα, ελευθερία και ασφάλεια.

Έτσι πραγματοποιήθηκαν:

• Η Διάσκεψη της Τεχεράνης, 28 Νοεμβρίου με 1 Δεκεμβρίου 1943
• Η Διάσκεψη της Γιάλτας (Κριμαία), 4 με 11 Φεβρουαρίου 1945
• Η Διάσκεψη του Πότσδαμ (προάστιο του Βερολίνου) 17 Ιουλίου με 2 Αυγούστου 1945

Πολύς λόγος έχει γίνει για την Διάσκεψη της Γιάλτας, διατυπώνεται από πολλές πλευρές πως στη Γιάλτα έγινε το μοίρασμα του κόσμου, πως ο Στάλιν έδωσε την Ελλάδα στους Βρετανούς και άλλα παρόμοια επιχειρήματα. Η μελέτη των πρακτικών και των δημοσιευμένων αποφάσεων των τριών αρχηγών φέρνει στο φως τις αποφάσεις τους για τις χώρες που, κυρίως, τους απασχολούσαν.

Στη Διάσκεψη της Γιάλτας εκτός από τους Ο.Τσώρτσιλ, Ι.Β.Στάλιν και Φ.Ντ.Ρούζβελτ συμμετείχαν οι υπουργοί Εξωτερικών, οι αρχηγοί των επιτελείων και άλλοι σύμβουλοι.

Δεν κρατήθηκαν πρακτικά από μία κεντρική γραμματεία. Η κάθε πλευρά κρατούσε τα δικά της.

Στις 11 Φεβρουαρίου 1945 εκδόθηκε κοινή ανακοίνωση που ξεκινούσε με την συντριβή της Γερμανίας.  Δήλωσαν πως είναι κοινή τους απόφαση η Γερμανία να χτυπηθεί με όλα τα μέσα, με στρατό και αεροπορία. Σημειώνουν πως τα νέα σχέδια επίθεσης προς τη Γερμανία θα ανακοινωθούν τη στιγμή που θα πραγματοποιούνται. Στόχος η πλήρης συντριβή της ναζιστικής Γερμανίας και η άνευ όρων παράδοσή της.

Οι τρεις σύμμαχες δυνάμεις θα καταλάβουν χωριστές ζώνες της Γερμανίας. Η Κεντρική Επιτροπή Ελέγχου / ΚΕΕ αποτελούμενη από τους αρχιστράτηγους των τριών δυνάμεων, με έδρα το Βερολίνο, θα ασκεί διοίκηση και έλεγχο. Παράλληλα κάλεσαν και τη Γαλλία, αν το επιθυμεί φυσικά, να πάρει και αυτή μία ζώνη κατοχής και να συμπεριληφθεί στην ΚΕΕ!

Κύριος σκοπός της Διάσκεψης είναι:

Α.

1. Ο αφοπλισμός και η διάλυση των γερμανικών δυνάμεων
2. Η κατάσχεση και καταστροφή του γερμανικού πολεμικού εξοπλισμού
3. Η δίκαιη και γρήγορη τιμωρία των εγκληματιών πολέμου
4. Η απόδοση των αποζημιώσεων για τις καταστροφές που προκάλεσαν. Σε αυτό το σημείο αποφασίστηκε να συγκροτηθεί Επιτροπή Αποζημιώσεων, με έδρα τη Μόσχα, η οποία θα εξετάσει το μέγεθος των καταστροφών και του τρόπους καταβολής των αποζημιώσεων.
5. Μέτρα για ασφάλεια και ειρήνη

Ο Αμερικανός H.L. Hopkins αναφέρει πως τον διαμελισμό της Γερμανίας τον είχε αναφέρει πρώτος ο Ρούσβελτ στη Διάσκεψη της Τεχεράνης και είχε προτείνει ο χωρισμός να είναι ως εξής:

1. Πρωσία
2. Ανόβερο και Βορειοδυτική περιοχή
3. Σαξονία και περιοχή της Λειψίας
4. Hesse-Darmstadt (Νότια και κεντρική Έσση) και Hesse-Kassel (Βόρεια Έσση)
5. Βαυαρία, Βάδη και Βυρτεμβέργη

ενώ η Διώρυγα του Κιέλου, το Αμβούργο, η Ρουρ (Βόρεια Ρηνανία – Βεστφαλία) και η Σάαρ (σύνορα με Γαλλία) θα ήταν υπό τον έλεγχο των Ηνωμένων Εθνών. Ο Τσώρτσιλ συμφώνησε με τον Ρούσβελτ μόνο που διαφοροποιήθηκε στο εξής: Βεβαίως η Πρωσία να διαχωριστεί από την υπόλοιπη Γερμανία. Πίστευε, όμως, πως τα νότια κρατίδια έπρεπε να αποκοπούν και να ενταχθούν στη Δουνάβια Ομοσπονδία.

Ο Στάλιν όταν άκουσε τις δύο προτάσεις δεν έδειξε κανέναν ενθουσιασμό, όπως μαρτυρεί ο H.L.Hopkins, όμως από τις δύο προτάσεις, προτιμούσε του Ρούσβελτ. Η απόφαση του διαμελισμού της Γερμανίας ήταν κοινή και των τριών ηγετών ώστε να μην αποτελέσει ξανά κίνδυνο για την ανθρωπότητα.

Β.

Αποφασίστηκε η δημιουργία μιας παγκόσμιας οργάνωσης (ΟΗΕ, 6/1945) που θα διασφαλίζει την ειρήνη και την ασφάλεια των λαών. Οι βάσεις της δημιουργίας του ΟΗΕ είχαν, ήδη, μπει στο Ντάμπαρτον-Οκς*. Επέλεξαν επίσης να καλέσουν Κίνα και Γαλλία να συμπαραταχθούν μαζί τους γι αυτό το σκοπό.

Γ.

Διακήρυξη για την απελευθερωμένη Ευρώπη. Για τα κράτη και τους λαούς που απελευθερώνονται και τα πρώην κράτη – δορυφόρους του Άξονα, έκριναν πως πρέπει:

1. Να δημιουργηθούν συνθήκες ειρήνης
2. Να παρασχεθεί βοήθεια στους λαούς που έχουν ανάγκη
3. Να συγκροτηθούν προσωρινές κυβερνήσεις ώστε να προχωρήσουν σε εκλογές.

Δ.

Ιδιαίτερη θέση και αρκετό χρόνο συζητήσεων αποτέλεσε το θέμα της Πολωνίας. Αποφασίστηκε να δημιουργηθεί Προσωρινή Πολωνική Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, να διεξαχθούν εκλογές ώστε να αποκατασταθούν οι διπλωματικές σχέσεις και τα σύνορα της Πολωνίας, ανατολικά, ορίζονται στη γραμμή Κώρζον ενώ παράλληλα επεκτείνεται προς τον Βορρά και τη Δύση.

Γιουγκοσλαβία. Να γίνει σύμπραξη στρατάρχη Τίτο και δόκτορα Σούμπασιτς για δημιουργία Προσωρινής Κυβέρνησης Ενότητας.

Συνοψίζοντας

Αυτές είναι οι αποφάσεις της Γιάλτας. Βέβαια στην κοινή ανακοίνωση υπάρχει η πρόταση «έγινε, επίσης, γενική επισκόπηση άλλων βαλκανικών ζητημάτων». Αναζητώντας τα πρακτικά των διαλόγων των τριών αρχηγών καταφέρνει κανείς, μετά βίας, να βρει μία αναφορά για την Ελλάδα. Κατά την έκτη συνεδρίαση ο Τσώρτσιλ αναφέρει πως δεν έχει αντίρρηση όταν γίνουν εκλογές στην Ελλάδα να υπάρχουν Αμερικανοί, Σοβιετικοί και Βρετανοί παρατηρητές — πρόταση που δεν καταγράφεται καν στα επίσημα ανακοινωθέντα. Τυχαίο που το είπε ο Τσώρτσιλ;

Το ότι μπορεί να συζητήθηκε το θέμα της Ελλάδας είναι πιθανό, (άλλωστε η αναφορά του Τσώρτσιλ αυτό αποδεικνύει) αν όμως κατέληγαν σε συμφωνία αυτό θα αποτυπωνόταν γραπτώς όπως έγινε και με άλλα κράτη. Όπως έγινε και με τη Διάσκεψη στο Πότσδαμ όπου στο κοινό ανακοινωθέν τους αναφέρονται αποφάσεις για Αυστρία, Πολωνία, Ρουμανία, Βουλγαρία και Ουγγαρία.

Πρέπει να λάβουμε υπόψη μας πως η Διάσκεψη της Γιάλτας πραγματοποιήθηκε τον Φεβρουάριο του 1945 ενώ ήδη είχαν προηγηθεί τα Δεκεμβριανά με τους Άγγλους να ενεργούν ως οι νόμιμοι τοποτηρητές στη χώρα μας. Και ακόμη πιο πίσω, χρονικά, κατά τη διάρκεια της Κατοχής η Ελλάδα εντάχθηκε στην ευθύνη του εγγλέζικου στρατηγείου. Παράλληλα η στάση της ηγεσίας του ΚΚΕ απέναντι στη βρετανική παρουσία στη χώρα καθοριζόταν, κυρίως, από την αντίληψη του αντιφασιστικού αγώνα ως κοινού και ενιαίου, με αποτέλεσμα την αποδοχή των αγγλικών θέσεων χωρίς επαρκή πολιτική ανάλυση του ρόλου και των στρατηγικών επιδιώξεων της Βρετανίας στην Ανατολική Μεσόγειο και τα Βαλκάνια.

Η σύνδεση της Διάσκεψης της Γιάλτας με τις μεταπολεμικές εξελίξεις στην Ελλάδα προβάλλεται συχνά, ιδίως στο πλαίσιο της προσπάθειας να ερμηνευτεί η έκβαση του Εμφυλίου Πολέμου. Σύμφωνα με αυτήν τη λογική, η φερόμενη συμφωνία ανάμεσα στον Ιωσήφ Στάλιν και τον Ουίνστον Τσώρτσιλ –υπό τη μορφή της άτυπης αποδοχής της βρετανικής πρωτοκαθεδρίας στην Ελλάδα– ερμηνεύεται ως καθοριστική για τη μεταπολεμική μοίρα της χώρας.

Με βάση την ερμηνεία αυτή, η έναρξη της ένοπλης σύγκρουσης του 1946 και η επιλογή του ΚΚΕ να μην αποδεχθεί το πολιτικό και στρατιωτικό καθεστώς που διαμορφωνόταν στην Ελλάδα μετά το 1944, αποδίδονται μονομερώς σε μια “παραβίαση” της γεωπολιτικής συμφωνίας που –υποτίθεται– είχε ήδη συντελεστεί στο ανώτατο διεθνές επίπεδο στη Γιάλτα. Συνεπώς, η ευθύνη για τον Εμφύλιο Πόλεμο μεταφέρεται αποκλειστικά στο ΚΚΕ και τις πολιτικές του επιλογές, οι οποίες παρουσιάζονται ως αποκομμένες από την πραγματικότητα του μεταπολεμικού συσχετισμού.

Ωστόσο, παραμένει ανοιχτό το ερώτημα: Πότε και από ποιους ελήφθη η απόφαση ότι η Ελλάδα όφειλε να ενταχθεί οριστικά στη σφαίρα επιρροής της Βρετανίας; Η διερεύνηση αυτού του ζητήματος απαιτεί εξέταση όχι μόνο της “Συμφωνίας των Ποσοστών” του Οκτωβρίου 1944, αλλά και της ευρύτερης στρατηγικής των βρετανικών και αμερικανικών δυνάμεων ήδη από το 1943, καθώς και της στάσης των ίδιων των ελληνικών πολιτικών και στρατιωτικών δυνάμεων στην Κατοχή και μετά την Απελευθέρωση.

*Είχε προηγηθεί, Αύγουστο – Οκτώβριο 1944, στο Ντάμπαρτον-Οκς συνάντηση με θέμα τη συγκρότηση του ΟΗΕ από εκπροσώπους της Κίνας, της Σοβιετικής Ένωσης, της Μεγάλης Βρετανίας και των ΗΠΑ.

ΠΗΓΕΣ

• Harry L. Hopkins, The White House Papers. January 1942 – July 1945, Volume II, Evre and Spottiswoode, Lonton, σ.789
• Τεχεράνη, Γιάλτα, Πότσδαμ. Ντοκουμέντα, Σύγχρονη Εποχή, 1985
• Ηνωμένα Έθνη. Μια ματιά στην ιστορία του ΟΗΕ