Η δημιουργικότητα ως αντίδοτο στην παιδική μοναξιά

Η κοινωνική απομόνωση και η μοναξιά έχουν αναδειχθεί από τα Ηνωμένα Έθνη και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας από τα σημαντικότερα προβλήματα Δημόσιας Υγείας με σοβαρές επιπτώσεις στη σωματική και ψυχική ευημερία, στην ποιότητα ζωής και στη μακροζωία. Η επίδρασή τους στη θνησιμότητα είναι συγκρίσιμη με εκείνη άλλων καθιερωμένων παραγόντων κινδύνου, όπως το κάπνισμα, η παχυσαρκία και η σωματική αδράνεια.

Η μοναξιά τείνει να θεωρείται ως πρόβλημα κυρίως των ενηλίκων αλλά επηρεάζει όλο και περισσότερο παιδιά και εφήβους. Αξίζει να διευκρινισθεί ότι η μοναξιά, η οποία ορίζεται ως η δυσάρεστη εμπειρία που εμφανίζεται όταν οι κοινωνικές σχέσεις ενός ατόμου θεωρούνται λιγότερο ικανοποιητικές από τις επιθυμητές, δεν είναι απλώς ένα υποπροϊόν της κοινωνικής απομόνωσης. Μπορεί να εμφανισθεί ακόμη και σε κοινωνικά ενεργά άτομα που προσπαθούν αλλά αποτυγχάνουν να συνδεθούν σε βαθύτερο επίπεδο.

Οι μαθητές, οι οποίοι υποτίθεται ότι βρίσκονται στην πιο ενεργή κοινωνικά ηλικία τους, αναφέρουν αισθήματα απομόνωσης και μοναξιάς σε ανησυχητικά ποσοστά. Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες, σχεδόν ένα στα πέντε παιδιά βιώνει τακτικά τη μοναξιά και αυτή η αίσθηση αποσύνδεσης μπορεί να έχει σοβαρές ψυχολογικές συνέπειες, όπως άγχος, κατάθλιψη, ακόμη και χαμηλότερες ακαδημαϊκές επιδόσεις.

Γιατί, όμως, συμβαίνει αυτό και τί μπορεί να γίνει για ν’ αλλάξει;

Η έρευνα

Οι περισσότερες προσπάθειες για την καταπολέμηση της μοναξιάς επικεντρώνονται στη βελτίωση των κοινωνικών δεξιοτήτων ή στην αύξηση των αλληλεπιδράσεων με συνομηλίκους, αλλά μια πρόσφατη μελέτη προσφέρει μια εκπληκτική νέα προσέγγιση: τη δημιουργικότητα. Μήπως η καλλιέργεια της φαντασίας ενός παιδιού μπορεί επίσης να το βοηθήσει να νιώσει λιγότερο μοναχικό; Πώς συνδέεται η ικανότητα δημιουργικής σκέψης με την ικανότητα κατανόησης των άλλων και πώς μπορεί αυτή η σχέση να επηρεάσει την αίσθηση του ανήκειν ενός παιδιού;

Αυτά είναι τα ερωτήματα που προσπαθεί να απαντήσει η πρωτοποριακή μελέτη, η οποία δημοσιεύθηκε πριν μερικές ημέρες στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό Learning and Individual Differences. Η έρευνα εμβαθύνει στους περίπλοκους δεσμούς μεταξύ της δημιουργικότητας, της “θεωρίας του νου” –της ικανότητας κατανόησης των σκέψεων και των συναισθημάτων των άλλων– και της μοναξιάς σε παιδιά σχολικής ηλικίας. Τα ευρήματα υποδηλώνουν ότι η δημιουργικότητα, που συχνά εξυμνείται για το ρόλο της στην καινοτομία και την επίλυση προβλημάτων, μπορεί επίσης να αποτελέσει ένα κρίσιμο εργαλείο που βοηθά τα παιδιά να πλοηγηθούν στον κοινωνικό τους κόσμο και να μειώσουν τα αισθήματα απομόνωσης.

Στην έρευνα, που διεξήχθη από ερευνητές του Πανεπιστημίου της Βαρσοβίας και άλλων ιδρυμάτων, συμμετείχαν 743 παιδιά δημοτικού σχολείου με μέση ηλικία 9 ετών. Οι ερευνητές χρησιμοποίησαν διάφορα τεστ για να αξιολογήσουν πώς η δημιουργικότητα, ιδίως η δημιουργική απεικόνιση, σχετιζόταν με την ικανότητα κατανόησης της “ματιάς” των άλλων (δηλ. η “θεωρία του νου”) και πώς τόσο η δημιουργικότητα όσο και η “θεωρία του νου”) επηρέασαν τo αίσθημα μοναξιάς που βίωναν οι μαθητές.

Η “θεωρία του νου” είναι μια κρίσιμη κοινωνικογνωστική ικανότητα που επιτρέπει στα άτομα να κατανοήσουν ότι οι άλλοι μπορεί να έχουν διαφορετικές σκέψεις, συναισθήματα και προοπτικές. Αυτή η ικανότητα είναι ζωτικής σημασίας για τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και την ανάπτυξη της ενσυναίσθησης. Οι ερευνητές διαπίστωσαν μια θετική σχέση μεταξύ της δημιουργικότητας, ιδίως της δημιουργικής απεικόνισης, και της “θεωρίας του νου”. Τα παιδιά που εμφάνιζαν πλουσιότερες ικανότητες φαντασίας ήταν πιο δεκτικά στο να κατανοούν τις σκέψεις και να αντιλαμβάνονται τα συναισθήματα των άλλων.

Η μελέτη υποδηλώνει ότι η δημιουργικότητα μπορεί να ενισχύει τη “θεωρία του νου” επειδή οι δημιουργικές δραστηριότητες συχνά περιλαμβάνουν την ανάληψη διαφορετικών προοπτικών και τη φαντασία διαφόρων σεναρίων – δεξιότητες που σχετίζονται άμεσα με την κατανόηση των άλλων. Για παράδειγμα, όταν τα παιδιά ασχολούνται με παιχνίδια ρόλων ή αφηγήσεις ιστοριών, πρέπει να σκεφτούν πώς αισθάνονται οι χαρακτήρες τους και τί θα μπορούσαν να κάνουν στη συνέχεια, γεγονός που αντικατοπτρίζει τις διαδικασίες που εμπλέκονται στη “θεωρία του νου”.

Η μελέτη, επίσης, διαπίστωσε ότι τα παιδιά με υψηλότερες ικανότητες ενσυναίσθησης και κατανόησης των άλλων ανέφεραν ότι αισθάνονται λιγότερο μόνα. Το εύρημα αυτό ευθυγραμμίζεται με την ιδέα ότι η ικανότητα κατανόησης και πρόβλεψης της συμπεριφοράς των άλλων μπορεί να βελτιώσει τις κοινωνικές σχέσεις και να μειώσει το αίσθημα μοναξιάς.

Το σημαντικότερο, ίσως, εύρημα της μελέτης αφορά τον έμμεσο ρόλο της δημιουργικότητας στην άμβλυνση του αισθήματος της μοναξιάς. Ενώ, δηλαδή, η δημιουργικότητα από μόνη της μπορεί να μην μείωσε άμεσα τη μοναξιά, φάνηκε ότι έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη των γνωστικών δεξιοτήτων που είναι απαραίτητες για ουσιαστικές κοινωνικές αλληλεπιδράσεις. Ενισχύοντας τη δημιουργικότητα, μπορούμε, συνεπώς, να προσφέρουμε στα παιδιά τα εργαλεία που χρειάζονται για να κατανοήσουν καλύτερα τους άλλους και να συνδεθούν με αυτούς, μειώνοντας έτσι τα αισθήματα μοναξιάς.

Επιπτώσεις στην εκπαιδευτική πρακτική

Τα αποτελέσματα της παραπάνω μελέτης προσφέρουν μια πειστική υπόθεση για την επανεξέταση του τρόπου με τον οποίο καλλιεργείται η δημιουργικότητα στο σχολείο. Παραδοσιακά, τα εκπαιδευτικά συστήματα δίνουν μεγάλη έμφαση στις ακαδημαϊκές δεξιότητες, όπως η ανάγνωση, η γραφή και τα μαθηματικά. Αν και οι δεξιότητες αυτές είναι αναμφισβήτητα σημαντικές, τα ευρήματα της μελέτης υποδηλώνουν ότι η δημιουργικότητα θα πρέπει επίσης να αποτελεί βασικό συστατικό του προγράμματος σπουδών – όχι μόνο ως εξωσχολική δραστηριότητα, αλλά ως ζωτικό κομμάτι της συνολικής ανάπτυξης των παιδιών.

Δημιουργικές δραστηριότητες, όπως η αφήγηση ιστοριών, το παιχνίδι ρόλων και η τέχνη, μπορούν να ενισχύσουν σημαντικά τη “θεωρία του νου” των παιδιών. Για παράδειγμα, στο μάθημα λογοτεχνίας, οι μαθητές θα μπορούσαν να ενθαρρυνθούν να γράψουν τις δικές τους ιστορίες από την οπτική γωνία διαφορετικών χαρακτήρων, διερευνώντας πώς αυτοί οι χαρακτήρες μπορεί να σκέφτονται και να αισθάνονται σε διάφορες καταστάσεις. Αυτό όχι μόνο ενισχύει τη δημιουργική σκέψη, αλλά και εμβαθύνει την κατανόηση των διαφορετικών προοπτικών – μια βασική πτυχή της “θεωρίας του νου”. Ομοίως, μαθήματα θεατρικού παιχνιδιού που περιλαμβάνουν παιχνίδια ρόλων ή αυτοσχεδιασμούς μπορούν να βοηθήσουν τους μαθητές να εξασκηθούν στο να μπαίνουν στη θέση των άλλων, ενισχύοντας περαιτέρω τις ικανότητές τους για ενσυναίσθηση.

Tα σχολεία θα μπορούσαν, λοιπόν, να εξετάσουν το ενδεχόμενο εφαρμογής στοχευμένων δημιουργικών παρεμβάσεων για την υποστήριξη των μαθητών που μπορεί να αντιμετωπίζουν προβλήματα κοινωνικής απομόνωσης. Οι δημιουργικές δραστηριότητες που προωθούν την αλληλεπίδραση της ομάδας, όπως τα συνεργατικά παιχνίδια ή τα συνεργατικά έργα τέχνης, μπορούν επίσης να βοηθήσουν τα μοναχικά παιδιά να νιώσουν πιο ενταγμένα και συνδεδεμένα με τους συνομηλίκους τους. Επιπλέον, με την ενσωμάτωση αυτών των δραστηριοτήτων στην καθημερινή ρουτίνα, τα σχολεία μπορούν να δημιουργήσουν ένα ελεύθερο περιβάλλον όπου κάθε μαθητής έχει την ευκαιρία να εκφραστεί δημιουργικά και να συνδεθεί με τους άλλους, μειώνοντας ενδεχομένως τα συναισθήματα μοναξιάς.

Η καλλιέργεια της δημιουργικότητας μέσα και έξω από το σχολείο συνδέεται συχνά με μια οικονομοκεντρική και επιχειρηματική προσέγγιση, εστιάζοντας και επιβραβεύοντας την ανάπτυξη “καινοτόμων” ιδεών, “business plans” και “projects” σε ένα προσομοιωμένο ανταγωνιστικό πλαίσιο (π.χ., μαθητικοί διαγωνισμοί). Όπως, όμως, δείχνει αυτή η μελέτη, η δημιουργικότητα δεν έχει να κάνει μόνο με τη δημιουργία και την επικοινωνία κάτι “καινούργιου” με δυνητική εμπορική αξία – έχει εξίσου να κάνει με την ανθρώπινη σύνδεση, με την κατανόηση διαφορετικών αντιλήψεων και προοπτικών, και με την οικοδόμηση κοινοτήτων χωρίς αποκλεισμούς, με μεγαλύτερη ενσυναίσθηση και ψυχική ευημερία.