Η επιστημονική εκπαίδευση ως ασπίδα κατά του αυταρχισμού

Η επιστήμη συχνά παρουσιάζεται ως μια καθαρή και αντικειμενική αναζήτηση της αλήθειας, αποσυνδεδεμένη από κοινωνικά ή πολιτικά πλαίσια. Κι όμως, η ιστορία αποκαλύπτει το αντίθετο. Από τη δίωξη του Γαλιλαίου ως «αιρετικού» μέχρι τη ναζιστική ευγονική και, πιο πρόσφατα, την υπονόμευση της κλιματικής επιστήμης, διαπιστώνουμε ότι η ιδεολογία δεν μένει ποτέ έξω από τα εργαστήρια. Η ιδέα της «ουδέτερης» επιστήμης δεν είναι απλώς μια πλάνη· λειτουργεί ως πλήγμα για τη δημοκρατία.

Σε αυταρχικές συνθήκες, τα επιστημονικά εργαλεία αξιοποιήθηκαν επανειλημμένα για καταπιεστικούς σκοπούς. Η ναζιστική Γερμανία επεξεργάστηκε «φυλετικές» θεωρίες για να δικαιολογήσει γενοκτονίες. Στην Πορτογαλία του Σαλαζάρ, η έρευνα λογοκρινόταν ώστε να διασφαλίζεται ο ιδεολογικός έλεγχος.

Πιο πρόσφατα, η κυβέρνηση Τραμπ, μεταξύ άλλων, αφαίρεσε όρους και δεδομένα σχετικά με την κλιματική αλλαγή καθώς και τη διαφορετικότητα, την ισότητα και τη συμπερίληψη από ομοσπονδιακούς ιστότοπους προστασίας του περιβάλλοντος και υγείας, περιορίζοντας την πρόσβαση των επιστημόνων και των πολιτών σε κρίσιμες πηγές πληροφόρησης.

Η επιστήμη ως εργαλείο ενάντια στον φασισμό

Ο φασισμός στηρίζεται στον διχασμό, την υπεροχή ορισμένων ομάδων και τη μισαλλοδοξία. Επιχειρεί να χειραγωγήσει ή να αποσιωπήσει κάθε «αντιφρονούσα» σκέψη. Εδώ, η κριτική επιστημονική παιδεία λειτουργεί ως ανάχωμα. Δεν αρκεί η απλή γνώση επιστημονικών γεγονότων· χρειαζόμαστε εκπαίδευση που καλλιεργεί αμφισβήτηση, εξερευνητική σκέψη και συναίσθηση της κοινωνικής ευθύνης. Ένας πολίτης ικανός να αξιολογεί δεδομένα, να διακρίνει επιστημονικά τεκμήρια από ψευδοεπιστήμες και να αναγνωρίζει προκαταλήψεις είναι λιγότερο πιθανό να υιοθετήσει αυταρχικές αφηγήσεις ή να παραπλανηθεί από συνωμοσιολογίες.

Παράλληλα, η ανάδειξη ιστορικών παραδειγμάτων –όπως η σύμπραξη ορισμένων επιστημόνων με ολοκληρωτικά καθεστώτα– βοηθά τους μαθητές να αντιληφθούν ότι η γνώση συνδέεται πάντα με την εξουσία. Οφείλουμε να μιλάμε ανοιχτά για τις σκοτεινές εφαρμογές της επιστήμης, από την ευγονική μέχρι τα πειράματα σε ανθρώπους, ώστε οι νέοι να κατανοούν έμπρακτα τη σημασία της ηθικής υπευθυνότητας στο επιστημονικό έργο. Οι τεχνολογίες αιχμής, όπως η τεχνητή νοημοσύνη και η βιοτεχνολογία, κάνουν αυτή την επίγνωση ακόμη πιο επείγουσα.

Η ελληνική πραγματικότητα: Μια ευκαιρία για ανασχεδιασμό

Στην Ελλάδα, η επιστημονική εκπαίδευση εστιάζει κυρίως στην αποστήθιση και στις τυποποιημένες εξετάσεις, αφήνοντας στο περιθώριο τον διάλογο για τον ρόλο της επιστήμης στην κοινωνία. Σπάνια αναλύονται ηθικά διλήμματα ή διερευνώνται παραδείγματα κατάχρησης της επιστήμης. Αυτή η προσέγγιση δεν δημιουργεί μόνο «τεχνοκράτες» με ελλιπή συνείδηση της κοινωνικής διάστασης της επιστημονικής γνώσης, αλλά και πολίτες ευάλωτους σε λαϊκιστικές ρητορικές ή θεωρίες συνωμοσίας.

Η ελληνική εμπειρία μάς έχει δείξει επανειλημμένα πόσο εύκολα μπορούν να διαδοθούν ατεκμηρίωτες αντιλήψεις – από το αντιεμβολιαστικό κίνημα μέχρι την άρνηση της κλιματικής αλλαγής. Ένα πρόγραμμα σπουδών που εντάσσει ρητά την παραπληροφόρηση, τη δημοσιογραφική παιδεία και την κριτική ανάλυση δεδομένων θα θωράκιζε τους μαθητές απέναντι στη χειραγώγηση. Παράλληλα, η πραγματική σύνδεση της επιστήμης με την ιστορία, τη φιλοσοφία και τις κοινωνικές επιστήμες θα καλλιεργούσε όχι μόνο ικανούς επιστήμονες, αλλά και ενεργούς πολίτες που σκέφτονται κριτικά και δημοκρατικά.

Ένας επιπλέον κρίσιμος παράγοντας είναι η κατάρτιση των εκπαιδευτικών, η οποία συχνά παραβλέπεται. Η επιμόρφωση σε ζητήματα επιστημονικής ηθικής, ιστορικών καταχρήσεων της επιστήμης και παιδαγωγικών μεθόδων που υποστηρίζουν τον διάλογο μεταξύ επιστήμης, ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών μπορεί να ανοίξει τον δρόμο για ένα πιο ολιστικό, δημοκρατικό μοντέλο εκπαίδευσης.

Μια προοπτική προσήλωσης στις δημοκρατικές αξίες

Σε μια εποχή αυξανόμενου αυταρχισμού παγκοσμίως, η επιστήμη δεν μπορεί να περιοριστεί σε στεγανά «ουδετερότητας». Οφείλουμε να δώσουμε στους νέους εργαλεία που θα τους επιτρέπουν να εντοπίζουν και να απορρίπτουν ρητορικές μίσους, να αξιολογούν ορθολογικά πηγές πληροφόρησης και να συνδέουν την επιστημονική γνώση με την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αν την αντιμετωπίσουμε ως εσωτερική υπόθεση, κινδυνεύουμε να επαναλάβουμε τα ίδια ιστορικά λάθη που άλλοτε οδήγησαν σε ανυπολόγιστες τραγωδίες.

Η επιστημονική εκπαίδευση, λοιπόν, δεν αποτελεί απλώς υπόθεση τεχνικών δεξιοτήτων· λειτουργεί και ως θεμέλιο για τη διαμόρφωση ενεργών και υπεύθυνων πολιτών. Αν την αξιοποιήσουμε ως τέτοια, μπορεί να γίνει ισχυρή ασπίδα απέναντι στον φασισμό και σε κάθε μορφή αυταρχισμού. Αξίζει, συνεπώς, να επαναπροσδιορίσουμε τον ρόλο της στα σχολεία και στα πανεπιστήμια: ως ένα ουσιώδες εργαλείο που ενδυναμώνει τη δημοκρατία και δημιουργεί πολίτες ικανούς να στοχάζονται με κριτικό πνεύμα και ηθική επίγνωση.