Η κυρίαρχη οικονομική επιστήμη είναι αθεράπευτα σεξιστική

Τα οικονομικά θα έπρεπε να είναι στο στόχαστρο του φεμινισμού. Οι μαθήτριες γυμνασίου τα αποφεύγουν. Οι προπτυχιακές φοιτήτριες τα εγκαταλείπουν. Και το πρόβλημα είναι πολύ βαθύτερο και δεν αφορά μόνο τη παραδοσιακή δυσκολία των μαθηματικών ή των θετικών επιστημώννα προσελκύουν γυναίκες.

Ακόμη και γυναίκες που έχουν διακριθεί στον κλάδο, όπως η Κριστίν Λαγκάρντ, πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, βλέπουν τους οικονομολόγους ως «κλικαδόρικη φυλή» που διακινούν άκρως προβληματικά μοντέλα.

Ένας λόγος που οι γυναίκες απεχθάνονται τον κλάδο είναι το «ανδρικό σοβινιστικό γουρούνι» που δεσπόζει, μεταμφιεσμένο σε άβαταρ του οικονομικού ορθολογισμού. Όλα τα οικονομικά υποδείγματα (από εκείνα που μοντελοποιούντη ζήτηση για πατάτες μέχρι εκείνα που προβλέπουν τις επιπτώσεις του επιτοκίου στον πληθωρισμό και τις επενδύσεις) βασίζονται στην υπόθεση πως όλες και όλοι μας είμαστε, κατά βάση, ένας HomoΕconomicus: ένας μονόχνοτος Ροβινσώνας Κρούσος που, αν τον μελετήσεις προσεκτικά, δεν είναι παρά ένας υπερ-ορθολογικός ηλίθιος που επιλέγει πάντα αυτό που του αρέσει και του αρέσει αυτό που επιλέγει (μεταξύ όλων των εφικτών εναλλακτικών λύσεων).

Καμία σοβαρή γυναίκα δεν αναγνωρίζει τον εαυτό της στην απεικόνιση του λογικού ανθρώπου ως αλγοριθμικού ρομπότ, πανέτοιμου να κάψει τον πλανήτη για το ελάχιστο ιδιωτικό καθαρό όφελος, μόνιμα ανίκανου να κάνει το σωστό (μόνο και μόνο επειδή είναι σωστό). Ούτε βέβαια οι σκεπτόμενοι άνδρες ταυτίζονται με τον Homo`εconomicus, αφήνοντας μόνο τους πιο άξεστους να υιοθετούν τον HomoEconomicus ως το αρχέτυπο ορθολογικής συμπεριφοράς.

Η προσέγγιση του κλάδου στα ζητήματα δικαιοσύνης είναι εξίσου απωθητική για τις γυναίκες. Για να φαίνονται αντικειμενικοί και αμερόληπτοι όταν η Κατερίνα απαιτεί μια αλλαγή που θα βλάψει τον Κώστα, οι οικονομολόγοι υιοθέτησαν τη συμβουλή του προσφιλούς στον Μουσολίνι Ιταλού οικονομολόγου Βιλφρέντο Παρέτο: Τα “επιστημονικά” οικονομικά πρέπει να εγκρίνουν μόνο πολιτικές όπου μία μεταβολή στην τιμή ή στην ποσότητα βελτιώνει τη θέση κάποιου, χωρίς όμως παράλληλα να χειροτερεύει τη θέση κάποιου άλλου. Σ’ έναν πατριαρχικό κόσμο, όπου τον περισσότερο πλούτο τον κατέχουν οι άνδρες, αυτό το κριτήριο (της λεγόμενης κατά Παρέτο αποτελεσματικότητας) υπηρετεί εξόφθαλμα την σταθερή υπεράσπιση του σεξιστικού status quo.

Ας πάρουμε τέσσερα άτομα ή ομάδες (Α, Β, Γ, Δ) και τρεις πιθανές συλλογικές αποφάσεις (Χ, Υ, Ζ) που τους επηρεάζουν όλους. Για παράδειγμα, ας υποθέσουμε ότι οι τέσσερις (Α, Β, Γ, Δ) είναι φίλοι οι οποίοι, πριν από μια εβδομάδα, συμφώνησαν ότι απόψε θα πάνε στο θέατρο (Χ), και όχι στον κινηματογράφο (Υ) ή σε κάποιο εστιατόριο (Ζ).

Ας πούμε ότι οι προτιμήσεις τους έχουν ως εξής:

• Η Α προτιμά τον κινηματογράφο από το θέατρο και το θέατρο από το εστιατόριο (Α: Υ>Χ>Ζ)
• Ο Β προτιμά ένα ωραίο δείπνο από τον κινηματογράφο και τον κινηματογράφο από το θέατρο (Β: Ζ>Υ>Χ)
• Η Γ είναι αδιάφορη μεταξύ θεάτρου και κινηματογράφου αλλά προτιμά ένα από τα δύο σε σχέση με το εστιατόριο (Γ: Χ=Υ>Ζ)
• Ο Δ θα ήθελε πολύ να πάει για δείπνο αλλά, κατά τα άλλα, προτιμά τον κινηματογράφο από το θέατρο (Δ: Ζ>Υ>Χ).

Το ερώτημα είναι: Μήπως θα πρέπει να αλλάξουν γνώμη και, αντί για το θέατρο (όπως είχε αρχικά προγραμματιστεί), να πάνε στον κινηματογράφο ή ίσως για δείπνο; Τα οικονομικά έχουν μια σαφή απάντηση: Αν αλλάξουν άποψη και αντίγια το θέατρο (Χ) επιλέξουν το εστιατόριο (Ζ), δύο από αυτούς (Α & Γ) θα βρεθούν σε χειρότερη θέση, παραβιάζοντας έτσι το κριτήριο του Παρέτο. Αν όμως επιλέξουν αντί του θεάτρου (Χ) τον κινηματογράφο (Υ), κανείς δεν θα στενοχωρηθεί και τρεις τους (Α, Β και Δ) θα ωφεληθούν. Έτσι, οι οικονομολόγοι συμπεραίνουν η «ορθολογική και δίκαιη» απόφαση είναι να μην πάνε στο θέατρο και να επιλέξουν τον κινηματογράφο.

Αυτό φαίνεται λογικό. Αλλά μια πιο προσεκτική ματιά αποκαλύπτει την αναλγησία της όλης προσέγγισης. Η αλλαγή του πλάνου τους, από το θέατρο (Χ) στον κινηματογράφο (Υ), διαμορφώθηκε εξ ολοκλήρου από την κατάταξη των προτιμήσεών τους. Ούτε το ποιοι είναι αυτοί οι άνθρωποι (A, B, Γ, Δ) ούτε οι λόγοι πίσω από τις προτιμήσεις τους (X, Y, Z) έπαιξαν κανένα ρόλο στην απόφαση. Για να καταλάβουμε γιατί αυτό είναι σκανδαλώδες, ας πάρουμε μια εντελώς διαφορετική αφήγηση με ακριβώς τις ίδιες κατατάξεις προτίμησης.

Ένας σαδιστής πολέμαρχος (Α) έχει οδηγήσει τη συμμορία του σε ένα χωριό όπου μαζεύει τους κατοίκους (Δ) με σκοπό να τους σκοτώσει (αποτέλεσμα Χ). Εκείνη τη στιγμή, τυχαία, στο πλαίσιο μιας μακράς πεζοπορίας σας μέσα στη ζούγκλα, εσείς (Β) φτάνετε στο χωριό και γίνεστε μάρτυρες της φρικτής σκηνής. Εν τω μεταξύ, ένα κινηματογραφικό συνεργείο (Γ) είναι κρυμμένο στους θάμνους και καταγράφει τα πάντα. Ο πολέμαρχος σας υποδέχεται με ανοιχτές, απειλητικές αγκάλες και σας προτείνει την εξής συμφωνία: “Αν πάρεις το όπλο μου και σκοτώσεις έναν από τους χωρικούς, όποιον να’ ναι, θα χαρίσω τη ζωή στους υπόλοιπους (αποτέλεσμα Υ). Αν δεν το κάνεις, θα τους σκοτώσω όλους (αποτέλεσμα Χ)”.

Είναι εύλογο ότι οι προτιμήσεις των τεσσάρων συμμετεχόντων (Α, Β, Γ, Δ) για τα αποτελέσματα Χ, Υ, Ζ να είναι ακριβώς όπως στην περίπτωση των τεσσάρων φίλων που, πιο πάνω, σχεδίαζαν τη νυχτερινή τους έξοδο: Ο πολέμαρχος (Α) είναι πρόθυμος να σας κάνει συνεργό του (προτιμά το αποτέλεσμα Υ από το Χ), ενώ απορρίπτει την πιθανότητα του αποτελέσματος Ζ (κανείς δεν πεθαίνει).

Οι χωρικοί (Δ) σας ικετεύουν να κάνετε ό,τι σας λέει ο πολέμαρχος (να βοηθήσετε να επέλθει το Υ έναντι του Χ). Τα μέλη του κινηματογραφικού συνεργείου (Γ) δεν ενδιαφέρονται για το τι θα συμβεί, αρκεί να μαγνητοσκοπήσουν τουλάχιστον ένας φόνος (Χ ή Υ) για το βραδινό δελτίο ειδήσεων. Τέλος, το ίδιο εύλογο είναι εσείς να θεωρείτε τον θάνατο όλων των αιχμαλώτων ως το χείριστο αποτέλεσμα– και την διάσωση όλων τους το βέλτιστο (Β: Ζ>Υ>Χ).

Πρόκειται για τον ορισμό της σκληρής, απάνθρωπης επιλογής. Μιας επιλογής που ό,τι και να κάνεις είναι ηθικά μεμπτό, καθώς είναι αδύνατον να αποφύγεις την βάναυση σύγκρουση της ιερής αρχής του «δεν σκοτώνω ποτέ έναν αθώο» και της ανάγκης να σώσεις όσες περισσότερες ζωές μπορείς. Όχι όμως και για τους οικονομολόγους, οι οποίοι θεωρούν ότι πρόκειται για μια εύκολη απόφαση. Δομικά ανίκανοι να διαφοροποιήσουν αυτή την περίπτωση από την προηγούμενη όταν τέσσερις φίλοι συζητούσαν που θα πάνε το βράδυ για να διασκεδάσουν, οι οικονομολόγοι σε συμβουλεύουν να πάρεις το όπλο του πολέμαρχου και να σκοτώσεις έναν χωρικό (μετάβαση από το αποτέλεσμα Χ στο Υ, ανεξάρτητα από το αν το Υ είναι κινηματογράφος ή φόνος). Καμία αναγνώριση ότι κάποιες επιλογές είναι απαράδεκτες, ό,τι και να σου καταδεικνύει η άλγεβρα της ικανοποίησης των προτιμήσεών μας. Είναι άραγε περίεργο που οι γυναίκες, στις πατριαρχικές κοινωνίες, περιφρονούν τα οικονομικά;

Δεν φταίει, λοιπόν, μόνο η μανία των οικονομολόγων να παριστάνουν τους «Φυσικούς της Κοινωνίας». Ούτε μόνο η έλλειψη γυναικείων προτύπων.Ούτε μόνο το γεγονός ότιστα σεμινάρια κυριαρχούν «μάτσο» οικονομολόγοι που, υπό την επήρεια τεστοστερόνης, κάνουν τις γυναίκες να το βάζουν στα πόδια. Για να γίνει “Βασίλισσα των Κοινωνικών Επιστημών”, η οικονομική επιστήμη τοποθέτησε στο κέντρο των υποδειγμάτων και των θεωριών της της έναν τύπο σοβινιστή, ηλίθιο, με απίστευτη έπαρση στο να υπολογίζει τα πάντα.

Δεδομένου ότι το να απαιτείς από τους οικονομολόγους να εγκαταλείψουν το μοντέλο που τους προσέφερε τεράστια εξουσία είναι σαν να απαιτείς από ένα ιερατείο να καταγγείλει τις προκαταλήψεις με τις οποίες προσηλύτισε την κοινωνία, γιατί οι γυναίκες να θέλουν να εισέλθουν σε ένα επιστημονικό πεδίο όπου ο φιλοσοφικός σεξισμός είναι παντού;