Η πανδημία και το Ταμείο απαξίωσαν τον ρόλο της Περιφέρειας

Με πόρους 750 δισεκ. Ευρώ για όλες τις χώρες (από τα οποία 32 δισεκ. Ευρώ για την Ελλάδα), το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (ΤΑΑ) φιλοδοξεί να αποτελέσει ένα σχέδιο μετάβασης σε καθαρότερες τεχνολογίες παραγωγής ενέργειας και νέες μορφές οργάνωσης των πάσης φύσεως διαδικασιών του κράτους, των επιχειρήσεων και των πολιτών. Η πρώτη είναι η Πράσινη Συμφωνία, η δεύτερη ο Ψηφιακός Μετασχηματισμός και θα μας απασχολήσουν πολύ τα επόμενα χρόνια, όχι μόνο για να ξαναμπούν οι ευρωπαϊκές οικονομίες σε τροχιά ανάπτυξης αλλά και για να ανασχεδιαστούν θεσμοί επικοινωνίας και αποφάσεων με πιο αποτελεσματικό τρόπο.

Υπάρχει και μία τρίτη αλλαγή που σιγά-σιγά ωριμάζει στις διαβουλεύσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης: η αναθεώρηση και αλλαγή του περιφερειακού μοντέλου που επί δεκαετίες αναπτύχθηκε στα ευρωπαϊκά κράτη ως ο τρίτος πυλώνας της έκφρασης των πολιτών, ενδιάμεσα στην τοπική αυτοδιοίκηση του Δήμου και την  κεντρική κυβέρνηση του κάθε κράτους.

Στις περισσότερες χώρες της ΕΕ η Περιφέρεια θεσπίστηκε ως αιρετή δομή εξουσίας εδώ και πολλές δεκαετίες, στην Ελλάδα όμως ο θεσμός ιδρύθηκε επί κυβέρνησης Ανδρέα Παπανδρέου το 1986, ενώ οι αρμοδιότητες τους επεκτάθηκαν ουσιαστικά επί κυβέρνησης Σημίτη το 1998. Όπως έγινε και με τόσους άλλους ελληνικούς θεσμούς, η αποστολή τους συχνά ήταν επάλληλη με τους Δήμους, ενώ ο αριθμός τους πολύ μεγάλος για να χωρέσουν όσο γίνεται περισσότεροι. Έτσι η Ελλάδα έφτασε να έχει  δεκατρείς περιφέρειες, όσες και η μητροπολιτική Γαλλία, ενώ η Πορτογαλία έχει πέντε.

Τις προηγούμενες δεκαετίες οι Περιφέρειες γνώρισαν πεδίο δόξης λαμπρό, κυρίως όταν άρχισαν να διαχειρίζονται τα Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης (μετέπειτα ΕΣΠΑ) και απέκτησαν ισχυρό παρεμβατικό ρόλο στα τοπικά έργα, αν και με αδιάκοπες έριδες για το ποιος έχει την αρμοδιότητα έγκρισης και – κυρίως – διαχείρισης των πόρων. Συχνές ήταν μάλιστα οι περιπτώσεις που ένα έργο το εγκαινίαζαν πεντέξι εκπρόσωποι, από το Υπουργείο, τον δήμαρχο, τον έπαρχο, τον Νομάρχη, τον περιφερειάρχη, συν το υπουργείο περιφέρειας αν υπήρχε. Θέαμα άφθονο, αλλά η τελική ευθύνη αν το έργο δεν λειτουργούσε καλά απέμενε δύσκολο να εντοπιστεί.

Εκλογές έγιναν για πρώτη φορά το 2010 και αποκτήσαμε αιρετούς περιφερειάρχες, όμως η κυβέρνηση «κράτησε» τις λεγόμενες «Αποκεντρωμένες Διοικήσεις» όπου τοποθετούσε κεντρικά στελέχη με ουσιαστικές αρμοδιότητες, προσθέτοντας έτσι άλλον έναν εκπρόσωπο στα εκάστοτε εγκαίνια. Το πιο σημαντικό όμως ήταν ότι οι περιοχές τους ορίστηκαν σε μια πιο ορθολογική βάση και από 13 μειώθηκαν σε μόνον επτά!  Για να διαχειριστεί πολιτικά την κατάργηση των Νομαρχιών, η κυβέρνηση είχε αυξήσει θεαματικά τον αριθμό των περιφερειακών συμβούλων και επειδή κάθε κόμμα κατεβάζει πλήρεις συνδυασμούς, φτάσαμε να έχουμε έναν υποψήφιο ανά 50 ψηφοφόρους. Ούτε στην Αρχαία Αθήνα δεν υπήρχε τόσο στενή αναλογία εκπροσώπων και ψήφων!

Μέχρι σήμερα, λίγες περιφέρειες επέδειξαν ουσιαστικό έργο και διαχειριστική επάρκεια, ενώ ακόμα λιγότερες  κατάφεραν να πείσουν τον πολίτη ότι είναι ένας απαραίτητος θεσμός που σχεδιάζει για το μέλλον και βελτιώνει την ζωή τους. Κορυφαίες υπήρξαν οι αποτυχίες τους να λύσουν το θέμα των απορριμμάτων, να αντιδράσουν στο Μάτι και την Μάνδρα, όπως επίσης η αντιποίηση αρχής από τον περιφερειάρχη Βόρειου Αιγαίου για τους πρόσφυγες, η μόλυνση της Θεσσαλονίκης και πολλά άλλα. Αν και προ πολλού έχει γίνει φανερό, μέχρι τώρα το θέμα της αναθεώρησης του θεσμού της Περιφέρειας δεν έχει καν τεθεί σε δημόσια συζήτηση στην Ελλάδα.

Πρόσφατα συνέβησαν όμως δύο σημαντικές εξελίξεις: η πρώτη είναι η διαχείριση της πανδημίας από πέρυσι μέχρι σήμερα, η έκβαση της οποίας επηρρεάστηκε σημαντικά από το ποιός είχε την αρμοδιότητα εποπτείας και τον συντονισμού του υγειονομικού συστήματος σε κάθε χώρα. Σε χώρες όπου σημαντική ή/και αποκλειστική αρμοδιότητα έχει η αιρετή αυτοδιοίκηση  των περιφερειών, ο σχεδιασμός απέβη καταστροφικός:

Γαλλία, Ιταλία και Ισπανία έχασαν τον έλεγχο για μεγάλο διάστημα επειδή έπρεπε να υπάρξει μεγάλος κύκλος διαπραγμάτευσης και συμφωνίας της κυβέρνησης με άλλους επίσης εκλεγμένους που διεκδικούσαν την απόφαση χωρίς να έχουν την επάρκεια της πληροφορίας που χρειαζόταν.  Αντίθετα χώρες όπου τις αποφάσεις ελάμβανε μόνο ένας κεντρικός πυρήνας, τα πήγαν καλύτερα τουλάχιστον το πρώτο διάστημα του αιφνιδιασμού.

Η δεύτερη μεγάλη εξέλιξη ήρθε από την αρμοδιότητα εποπτείας που θα ασκείται στο Ταμείο Ανάκαμψης. Σε αντίθεση με τα ΕΣΠΑ, ο σχεδιασμός θα γίνεται πλέον από τις κεντρικές κυβερνήσεις και στην ΕΕ θα παρακολουθείται από την Επιτροπή Οικονομικών και όχι την Regio! Οι περιφέρειες έχουν ήδη αρχίσει τις γκρίνιες για παραγκωνισμό, αλλά οι αποφάσεις είναι ακλόνητες δεδομένου ότι διαφορετικά αν το Ταμείο ήταν αμιγώς περιφερειακό εργαλείο θα ήταν ευκολότερο να αμφισβητηθεί από τους ιέρακες που καραδοκούν σε Βορρά (π.χ. Γερμανία) ή/και Ανατολή (π.χ. Πολωνία).

Είναι πολύ πιθανό ότι η επανασυγκέντρωση της αρμοδιότητας υλοποίησης στις κεντρικές κυβερνήσεις θα ανοίξει μια ευρύτερη συζήτηση για την σκοπιμότητα του τρίτου αιρετού πυλώνα και την ανάγκη ριζικού επανασχεδιασμού του και στην Ελλάδα. Η ελπίδα είναι ότι θα ξανασχεδιαστεί πάνω σε μια πιο λιτή βάση π.χ. στο μοντέλο των επτά με καθορισμένες και σοβαρές αρμοδιότητες, φορολογική αρμοδιότητα και συντεταγμένη λογοδοσία στους πολίτες. Τότε θα μπορέσει να καταργηθεί και το σχήμα των ισάριθμων αποκεντρωμένων διοικήσεων που αποτελεί μια λογική παραδοξότητα.

Δεν είναι όμως και βέβαιο ότι έτσι θα γίνει. Στην Ελλάδα βλέπουμε συχνά μια αλλαγή που προτείνεται με σχέδιο και θεμελίωση του κόστους-οφέλους που επιφέρει, να μην τελεσφορεί γιατί κανείς δεν βρίσκεται να αξιολογήσει συστηματικά τα επιχειρήματα και να πάρει την ανάλογη ευθύνη. Καμμιά φορά όμως γίνονται και θαύματα και τυχαίνουν μερικές συμπτώσεις που πλήττουν ή ακόμη και ευτελίζουν τόσο πολύ ένα θεσμό, οδηγούν στην γενικευμένη απαξίωση του εκ μέρους των πολιτών και τελικά κάποιος βρίσκεται και παίρνει την απόφαση να τον αλλάξει.

Μια θεόσταλτη ευκαιρία είναι η ανείπωτη αισθητική αθλιότητα της Περιφέρειας Αττικής με τα πεποικιλμένα (και καλοπληρωμένα) λαγουδάκια. Ο κόσμος βέβαια δεν γελά με αυτό που βλέπει, αλλά με το κατάντημα του πολλά υποσχόμενου θεσμού. Έτσι όμως ίσως βρεθεί κάποιος να αρχίσει το ξήλωμα…