Η τραγωδία των Τεμπών και τα ηθικά ρήγματα στην πολιτική ηγεσία

Η τραγωδία στα Τέμπη αναδεικνύεται ως μια κρίσιμη καμπή στην πολιτική σκηνή της χώρας. Ένα φονικό δυστύχημα που βύθισε τη χώρα στο πένθος απαιτεί άμεση απόδοση ευθυνών ενώ ταυτόχρονα φωτίζει τις συστημικές αδυναμίες της διακυβέρνησης. Στη συνέντευξή του στον Alpha, ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης επιχείρησε να διαχειριστεί επικοινωνιακά τις συνέπειες του συμβάντος. Ωστόσο, η αρχική του αποστροφή για το ενδεχόμενο επικίνδυνου φορτίου στο μοιραίο τρένο, σε αντιδιαστολή με τη μετέπειτα παραδοχή ότι το σενάριο ήταν πιθανό, υποδηλώνει περισσότερο μια αντίδραση σε πιέσεις παρά μια προληπτική στάση ηθικής ευθύνης.

Ας εξετάσουμε τρία βασικά σημεία –λογοδοσία, αλήθεια και ηθική υπευθυνότητα– που αναδεικνύουν πώς το τραγικό σιδηροδρομικό δυστύχημα στα Τέμπη μπορεί να αποκαλύψει, αλλά και να καθορίσει, τον πραγματικό χαρακτήρα της πολιτικής ηγεσίας.

Ηθική ευκαιριακότητα έναντι γνήσιας λογοδοσίας

Η αυθεντική ηγεσία προϋποθέτει την ικανότητα να αναλάβει ευθύνες χωρίς να περιμένει την πίεση αδιάσειστων αποδείξεων ή τη γενικευμένη κατακραυγή. Όταν ο πρωθυπουργός απέκλεισε κατηγορηματικά το ενδεχόμενο ύπαρξης επικίνδυνου φορτίου και στη συνέχεια αναγκάστηκε να τροποποιήσει τη θέση του, αναδεικνύεται μια αντιδραστική διαχείριση κρίσης – ένα πλαίσιο όπου οι κινήσεις υπαγορεύονται από τον φόβο του πολιτικού κόστους, παρά από μια έμφυτη αίσθηση ηθικής υποχρέωσης.

Μια τέτοια στάση δημιουργεί την εικόνα της ηθικής ευκαιριακότητας. Σε ένα γεγονός με τόσο δραματικές συνέπειες, η πολιτική αξιοπιστία δεν οικοδομείται με κινήσεις κατόπιν εορτής, αλλά με σαφή δέσμευση στη διαφάνεια και στην παραδοχή των ευθυνών από την πρώτη στιγμή. Αυτό αποτελεί θεμελιώδη αρχή για κάθε ηγέτη που επιδιώκει όχι απλώς να κυβερνήσει, αλλά να εμπνεύσει και να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη του πολίτη στους θεσμούς.

Πραγματιστική αλήθεια έναντι ηθικής ειλικρίνειας

Η στροφή στη ρητορική του πρωθυπουργού εγείρει επίσης ερωτήματα γύρω από τον τρόπο που αποδίδεται η αλήθεια σε περιόδους κρίσης. Από τη μία, είναι θεμιτό να μεταβάλλει κανείς στάση όταν εμφανίζονται νέα δεδομένα. Ωστόσο, η ηθική ειλικρίνεια απαιτεί προληπτική δέσμευση στην αλήθεια, ακόμη και όταν είναι πολιτικά άβολη.

Όταν τα στοιχεία παρουσιάζονται αποσπασματικά και μόνο όταν είναι αναπόφευκτο, εδραιώνεται μια κουλτούρα επιλεκτικής διαφάνειας. Σε μια συγκυρία όπου η εμπιστοσύνη του κοινού κρέμεται σε τεντωμένο σχοινί, μια τέτοια πρακτική όχι μόνο εντείνει τον κυνισμό, αλλά υπονομεύει και την αίσθηση ότι το πολιτικό σύστημα μπορεί να ανταποκριθεί με εντιμότητα σε σοβαρά γεγονότα. Η ηθική στάση, αντίθετα, προϋποθέτει ότι η αλήθεια δεν είναι διαπραγματεύσιμη και δεν διαμορφώνεται «κατά το δοκούν», αλλά ορίζεται από την ειλικρινή παρουσίαση των διαθέσιμων πληροφοριών και την αυτοκριτική διάθεση της ηγεσίας.

Εργαλειακή υπευθυνότητα έναντι ηθικής ηγεσίας

Σε κάθε κρίση, η ηγεσία αποκαλύπτεται από το βάθος της ηθικής της πυξίδας: πώς προσεγγίζει τις ευθύνες, ποια στάση τηρεί απέναντι στην κοινωνία και τι είδους κληρονομιά αφήνει πίσω της. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η αρχική διάψευση για το φορτίο και η μεταγενέστερη αναδίπλωση υπονοούν μια λογική εργαλειακής υπευθυνότητας: η πρωταρχική έγνοια φαίνεται να είναι η διασφάλιση πολιτικού οφέλους και η ελαχιστοποίηση του επικοινωνιακού κόστους.

Η ηθική ηγεσία θα όφειλε να αναδείξει άμεσα τις διαχρονικές ευθύνες, να εξασφαλίσει πλήρη διαφάνεια και να διαμορφώσει μια κουλτούρα λογοδοσίας σε όλα τα επίπεδα της κρατικής λειτουργίας. Στην πράξη, αυτό μεταφράζεται σε ανεξάρτητες έρευνες, ανοιχτή παραδοχή των προβληματικών σημείων της υποδομής και παρουσίαση συγκεκριμένου, δεσμευτικού πλάνου μεταρρυθμίσεων. Ωστόσο, η καθυστέρηση στην παραδοχή νέων δεδομένων μάς αναγκάζει να αναρωτηθούμε αν πρόκειται για ανεπάρκεια, πολιτικό υπολογισμό ή βαθύτερη απροθυμία ανάληψης πλήρους ευθύνης.

Προς ένα υψηλότερο ηθικό πρότυπο πολιτικής ηγεσίας

Η αντιμετώπιση του τραγικού δυστυχήματος στα Τέμπη από τον πρωθυπουργό καταδεικνύει μια μορφή πολιτικού σχετικισμού, όπου η αλήθεια και η υπευθυνότητα προσαρμόζονται στις εκάστοτε πολιτικές απαιτήσεις. Η προσέγγιση αυτή, παρά το ότι μπορεί να παρέχει προσωρινό καταφύγιο από την κατακραυγή, επιφέρει μακροπρόθεσμη φθορά στην εμπιστοσύνη των πολιτών.

Εν ολίγοις, η πολιτική ηθική του φαίνεται περισσότερο διαχειριστική παρά οραματική, περισσότερο για την αποφυγή ευθυνών παρά για τη μεταμόρφωση της κουλτούρας διακυβέρνησης. Αυτό είναι ακριβώς το είδος της διαστρεβλωμένης πολιτικής ηθικής που γεννά κυνισμό μεταξύ των πολιτών – όπου οι ηγέτες ενεργούν μόνο όταν η δημόσια κατακραυγή τους αναγκάζει.

Η χώρα έχει βρεθεί επανειλημμένα αντιμέτωπη με ανάλογες εθνικές δοκιμασίες – καταστάσεις που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως αφετηρία για την εκ νέου εδραίωση μιας διαφανούς και συμμετοχικής διακυβέρνησης. Ωστόσο, όταν η αντίδραση υποκαθιστά την ουσιαστική ηγεσία, το δημόσιο αίσθημα θρέφει επιπρόσθετο κυνισμό. Η γνήσια ευθύνη απαιτεί περισσότερα από διορθωτικές δηλώσεις· προϋποθέτει αναθεώρηση της συνολικής νοοτροπίας διακυβέρνησης, με σεβασμό στις αρχές της συνέπειας, της ακεραιότητας και του ηθικού θάρρους να πεις την αλήθεια ακόμα και όταν «δεν σε συμφέρει».

Στο τέλος της ημέρας, αυτό που αναζητούν σήμερα οι πολίτες είναι μια ηγεσία που δεν αρκείται στο να «σβήνει φωτιές» αλλά προτάσσει μια ηθική και διορατική στάση απέναντι στην εξουσία, μια στάση που ξέρει να αντικρίζει κατάματα τις αδυναμίες, να δίνει χώρο στην ανοιχτή κριτική και να δεσμεύεται σε άμεση και ριζική μεταρρύθμιση. Διότι κάθε κρίση, όσο οδυνηρή κι αν είναι, κρύβει μέσα της τη δυνατότητα για βαθύτερη αλλαγή, αρκεί να βρεθεί η ηγεσία εκείνη που θα αξιοποιήσει το πλήγμα ως μια αφορμή για ηθική ανασύνταξη, όχι απλώς πολιτική επιβίωση.