Λειψή δημοκρατία

Εύκολο να ειπωθούν πολλά για τη δημοκρατία και τη μεταπολίτευση. Ο ποσοτικός απολογισμός της μεταπολίτευσης (50 χρόνια δημοκρατία!) πάντως δεν είναι θέμα αλλά αφορμή. Οι περισσότερες σύγχρονες δημοκρατίες της Ευρώπης ξεπερνούν σε ηλικία την ελληνική, την ισπανική ή την πορτογαλική. Αναζητούνται από φίλους και αντιπάλους η ουσία και το βάρος, αυτά που καταξιώνουν το όνομα της δημοκρατίας στην ιστορία.

Ευδιάκριτοι απέναντι οι αντίπαλοι, ο αυταρχικός αντίποδας. Στην παγκόσμια Ιστορία η ολιγαρχική εξουσία είναι γνωστή με πολλές κύριες μορφές; Πατριαρχία, κεφαλαιοκρατία, τεχνοκρατία οι κύριες, κάποτε εξειδικεύονται στρατοκρατίες ή γραφειοκρατίες. Άλλοτε εναλλάσσονται, άλλοτε σωρεύονται. Η πτώση της επτάχρονης δικτατορίας στην Ελλάδα το 1974 δεν εξουθένωσε βέβαια τους άλλους μηχανισμούς εξουσίας.

Η πολιτική κυριαρχία των πολλών όμως είναι εύθραυστο και σπανιότερο φαινόμενο. Η Δημοκρατία αν και έχει συνδεθεί καταστατικά με την πολυφωνία, την ισότητα, και την αναγνώριση του Άλλου ως αυτοπροσδιοριζόμενου και ίσου, με αξίες δηλαδή αξιέπαινες στα λόγια, βάλλεται από την πρώτη στιγμή της εμφάνισής και «ανακρίνεται». Ανέκαθεν στο εδώλιο*: Πόσο είναι αληθινή; Πόσο είναι στέρεη;

 

Οι φίλοι της δημοκρατίας θεωρούν την ψήφο αναγκαίο συστατικό του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ας παρακάμψουμε προσωρινά τα φαινόμενα του επηρεασμού γνώμης και ψήφου από συγκεντρωτικά μέσα ενημέρωσης. Δεν είναι πρωτοφανή: Ο Γεώργιος Μαύρος , επικεφαλής της Ένωσης Κέντρου στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, έκτοτε αναφερόταν σε εισαγωγή των μεθόδων επηρεασμού γνώμης που εκκινούσαν από τη Λεωφόρο Μάντισον της Νέας Υόρκης**. Ας κλείσουμε επίσης σε μια υποθετική παρένθεση και τις δυνατότητες υποκλοπών, κατασκευής προφίλ και παραπληροφόρησης. Μια εγγύηση – όριο επιβιώνει και κάτι αφήνει, ένας άνθρωπος μια ψήφος, τί πιο τίμιο και απλό.

Αποτελεί ωστόσο κοινό κτήμα για τον καθένα και by the book δεδομένο, ότι η ψήφος του πολίτη αν και οπωσδήποτε αναγκαία δεν είναι επαρκής για να λειτουργεί η σύγχρονη δημοκρατία. Θεμελιακά συστατικά των λειτουργιών της (κατεξοχήν και της δικαιοσύνης) αποτελούν η διαβούλευση***, η αντιπροσώπευση, η συμμετοχή, η λογοδοσία****. Ο λαός αντιπροσωπεύεται σύμφωνα με ένα Σύνταγμα που θεμελιώνει το πολίτευμα στην λαϊκή κυριαρχία.

Έλαβε χώρα λογοδοσία πολιτικών προσώπων στα τελευταία χρόνια; Σε σπάνιες περιπτώσεις, καθώς το άρθρο 86 του Συντάγματος (που άργησε να αναθεωρηθεί) και ο θεσμός της αποσβεστικής προθεσμίας – παραγραφής εξασφάλισαν ατιμωρησίες, ιδίως από οικονομικά εγκλήματα απιστίας. Στα τελευταία χρόνια υπονομεύθηκε εξάλλου η αντιπροσωπευτικότητα, καθώς σε πολλές περιπτώσεις η Βουλή δεσμευμένη από τα μνημόνια ήταν αναγκασμένη να αφήνει καθοριστικές νομοθετικές επιλογές να διαμορφώνονται σε έξωθεν γραφειοκρατικά εργαστήρια.

Η συρρίκνωση ωστόσο της αντιπροσωπευτικότητας δεν ήταν μόνο εξωγενής, αλλά απέκτησε και κοινωνικές διαστάσεις, εξαπλώθηκε σε θεσμούς πέρα από το Κοινοβούλιο και επιταχύνθηκε. Καταρχάς η εσωτερική λειτουργία των κομμάτων, παρά τις επιφάσεις, έγινε συγκεντρωτική: Αρχηγικές «γραμμές», άνωθεν υποδείξεις προσώπων και θέσεων – εισηγήσεων αποδυνάμωσαν τη λαϊκή βάση. Ανάλογα φαινόμενα άνωθεν κομματικών υποδείξεων παρατηρήθηκαν στην Τοπική Αυτοδιοίκηση. Στο πανεπιστήμιο η Σύγκλητος, το κατεξοχήν αντιπροσωπευτικό όργανο, αποδυναμώθηκε από αρμοδιότητες. Όσο για τον εργασιακό συνδικαλισμό απορρυθμίστηκε θεσμικά και έχασε ισχύ.

Ακριβώς στις καλοκαιρινές μέρες μας, τέλος, επιχειρείται να ολοκληρωθεί νομοθετικά η απορρύθμιση κάθε συμμετοχικής και αυτοδιοικητικής λειτουργίας στα τοπία της ψυχιατρικής περίθαλψης και της απεξάρτησης από ναρκωτικά. Επιστημονικές μέθοδοι καταξιωμένες στη χώρα μας από δεκαετίες και αναγνωρισμένες σε όλο τον κόσμο, όπως η αυτοδιοίκηση ως αναζωογονητική δύναμη της συμπεριφοράς και η οργάνωση κοινωνικών δράσεων οικογένειας, ένταξης και επανένταξης, αποκλείονται με νομοθετική επιβολή μετά το 2019. Απαγορεύεται η αποτελεσματική σωτηρία.

Αυτά τα χαρακτηριστικά βέβαια παραείναι πολλά και πολύπλοκα για να χωρέσουν σε ένα επετειακό κείμενο. Ευτυχώς, ό,τι άνωθεν μεθοδεύεται κάποτε προσκρούει σε κινητοποιήσεις που δεν είναι πάντοτε εύκολο να εξουδετερώνονται με σιγαστήρες επικοινωνίας. Η ελληνική δημοκρατία ξεπέρασε την πιο παθητική της περίοδο (αν δεν κάνω λάθος 1995 – 2005), έχει μέλλον, δεν έχει σβήσει.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

*J. Tolbert Roberts, Η Αθήνα στο εδώλιο (Athens on trial). Η αντιδημοκρατική παράδοση στη Δυτική σκέψη, έκδ. Χιωτέλλη (2004, πρωτ.1994).

** Γ. Μαύρου, Για το νόημα της ελευθερίας, στο επετειακό τεύχος 100 (Απρίλιος 1980) του περιοδικού «Ευθύνη», σελ. 169.

***Bλ. John Kean, Γιατί Δημοκρατία, έκδ. Νεφέλη (2012) σελ. 47κε.

****Νancy Frazer, Scales of Justice. Reimagining Political Space in a Globalizing World, Polity (2008), 16.