Μεσοτοιχία με το Άουσβιτς

Το τελευταίο σημείωμα για τη χρονιά που φεύγει, θα είναι αφιερωμένο σε μια ταινία. Όχι για να γράψουμε κάτι «πιο ανάλαφρο, μέρες που είναι», αλλά για τον ακριβώς αντίθετο λόγο. Γιατί η «Ζώνη ενδιαφέροντος» του Τζόναθαν Γκλέιζερ αποτελεί μια σπουδαία ταινία η οποία ανοίγει μια δύσκολη αλλά ιδιαίτερα σημαντική συζήτηση. Μια συζήτηση που αφορά τον πυρήνα της ζωής στις σύγχρονες κοινωνίες

Ο παράδεισος δίπλα από την κόλαση

Η «Ζώνη ενδιαφέροντος» αναφέρεται στη ζωή του διοικητή του Άουσβιτς Ρούντοφ Ες -πρόκειται για συνωνυμία με τον επιτελάρχη του Χίτλερ που προσγειώθηκε οικειοθελώς στη Βρετανία. Όντας διοικητής του στρατοπέδου εξόντωσης του Άουσβιτς από το 1940 έως το 1945, με ένα διάλειμμα 7 μηνών, ο Ες υπήρξε προσωπικά υπεύθυνος για την εξόντωση εκατομμυρίων Εβραίων -πράγμα που παραδέχτηκε και ο ίδιος στη δίκη του.

Ο Γκλέιζερ δεν μάς δείχνει την κόλαση του Άουσβιτς, αλλά τον (ας πούμε) «επίγειο παράδεισο» που είχε δημιουργήσει ο Ες μαζί με τη γυναίκα του ακριβώς δίπλα από το στρατόπεδο εξόντωσης. Οι Ες ζούσαν μια ήρεμη κι ευτυχισμένη ζωή σε ένα (ας πούμε) ειδυλλιακό περιβάλλον: μια αγαπημένη οικογένεια, ένας πανέμορφος κήπος, μια ήρεμη κι ασφαλής ζωή. Το μόνο πρόβλημα ήταν ότι το ειδυλλιακό σπίτι τους ήταν μεσοτοιχία με το Άουσβιτς. Έβλεπαν τις καμινάδες των φούρνων να καπνίζουν, άκουγαν τους πυροβολισμούς και τα ουρλιαχτά των κολασμένων, είχαν ως οικιακούς σκλάβους κρατούμενους από το στρατόπεδο. Το «πρόβλημα» βέβαια δεν ήταν καθόλου πρόβλημα για την οικογένεια Ες γιατί η κόλαση δίπλα τους καθόλου δεν διατάρασσε τη δικιά τους γαλήνη. Τα δικά τους προβλήματα είχαν να κάνουν με την καριέρα του συζύγου και τις μεταξύ τους σχέσεις · όχι με την μαζική εξόντωση που συνέβαινε από την άλλη μεριά του τοίχου της αυλής τους και την οποία διηύθυνε ο ίδιος ο Ες. Το Ολοκαύτωμα ήταν έξω από τη «ζώνη ενδιαφέροντός» τους.

Το μεγάλο επίτευγμα του Γκλέιζερ είναι ότι αποφεύγει τις ευκολίες που αποσκοπούν στον εκβιασμό του συναισθήματος του θεατή. Το Ολοκαύτωμα εισχωρεί στην ταινία υπαινικτικά: ως ήχος, φόντο, παράπλευρα περιστατικά της πλοκής. Κι αυτή ακριβώς η υπαινικτική παρουσία της κόλασης στον επί Γης παράδεισο, είναι πρωτόγνωρα συγκλονιστική. 

Η αλληγορία

Το πρώτο που σου έρχεται στον νου βλέποντας την ταινία, είναι η πραγματεία της Χάνα Άρεντ «Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ (Έκθεση για την κοινoτοπία του κακού). Παρακολουθώντας τη δίκη του του διαβόητου ναζί εγκληματία, η Άρεντ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο Άιχμαν δεν ήταν ένα «τέρας» όπως συνηθίζουμε να αποκαλούμε τους εγκληματίες, αλλά ένας «συνηθισμένος» υπάλληλος καριέρας, όχι ιδιαίτερα ευφυής, ο οποίος θεωρούσε πως η μαζική εξόντωση των Εβραίων ήταν η «δουλειά του». Η ανάλυση της Άρεντ προκάλεσε σάλο όταν πρωτοδημοσιεύτηκε στις αρχές της δεκαετίας του ‘60, αλλά η έννοια της «κοινοτοπίας του κακού» άνοιξε νέους ορίζοντες για τον πολιτικό στοχασμό. Η οικογένεια Ες εκπροσωπεί κατεξοχήν την κοινοτοπία του κακού.

Ωστόσο, η «Ζώνη ενδιαφέροντος» δεν είναι μόνο μια υπόκωφα συγκλονιστική ταινία για το Ολοκαύτωμα. Συνιστά επίσης μια έξοχη αλληγορία για τη δικιά μας ζωή, για τις δικές μας «ζώνες ενδιαφέροντος». Σπεύδω να επισημάνω προς αποφυγή παρεξηγήσεων, ότι το Ολοκαύτωμα αποτελεί το έγκλημα των εγκλημάτων και οι όποιες συγκρίσεις μαζί του είναι ανοίκειες, αφού συνήθως οδηγούν στη σχετικοποίησή του. 

Έχω όμως την αίσθηση ότι η μέσα από την απόλυτη ακρότητα της περίπτωσης Ες φωτίζονται πολυάριθμες άλλες περιπτώσεις (προφανώς πολύ πιο χαμηλής έντασης) οι οποίες εντέλει συγκροτούν τον κανόνα της ζωής μας. Ο γενικός κανόνας λοιπόν είναι ότι παρά τις περί του αντιθέτου διακηρύξεις, οι άνθρωποι δεν πολυσκοτίζονται για οτιδήποτε βρίσκεται πέρα από τη «ζώνη ενδιαφέροντος» τους, η οποία συνήθως περιλαμβάνει μόνο τον εαυτό τους και τους οικείους τους. Χρησιμοποιώντας το λεξιλόγιο των Ευαγγελίων, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η «ζώνη ενδιαφέροντος» δεν είναι παρά μια άλλη ονομασία της «αδιαφορίας για τον πλησίον». Αδιαφορία για εκείνον τον γνωστό που περνάει δύσκολα, για τη γυναίκα που κακοποιείται στο διπλανό διαμέρισμα, για τους αστέγους που είναι ξαπλωμένοι μπροστά στις γιορτινές βιτρίνες, για τους μετανάστες και τις μετανάστριες που πνίγηκαν στην Πύλο. 

Τα συναισθήματα

Ο Γκλέιζερ δεν στέκεται μόνο στην κοινοτοπία του κακού και την αδιαφορία για τον πλησίον, αλλά βαθαίνει περισσότερο τον προβληματισμό. Γιατί η οικογένεια Ες της «Ζώνης ενδιαφέροντος» δεν είναι συναισθηματικά αποξηραμένη. Ο άνθρωπος που διευθύνει την εξόντωση εκατομμυρίων Εβραίων, αγαπάει την οικογένεια του, δεν θέλει να αποχωριστεί τη γυναίκα του, φροντίζει και προστατεύει τα παιδιά του, είναι δεμένος με το άλογό του. Για τους εγκλείστους του Άουσβιτς όμως δεν δείχνει ούτε ίχνος οίκτου. Τα συναισθήματα των Ες είναι και αυτά περιορισμένα στη «ζώνη ενδιαφέροντός» τους. Στην εποχή των social media όπου η έκφραση συναισθημάτων θεωρείται αδιάσειστο τεκμήριο αλήθειας κι ευαισθησίας, ο Γκλέιζερ υποστηρίζει ότι μπορεί να συμβαίνει και το αντίθετο. Τα συναισθήματα μπορεί να απορρέουν από μια ρηχή επιλεκτική «ευαισθησία» που βρίσκεται στους αντίποδες της ανθρωπιάς και της πραγματικής έγνοιας για τον άλλο · να είναι εκφράσεις του πλέον εξοργιστικού ψεύδους.

Κλείνοντας αυτό το τελευταίο «κινηματογραφικό» (αλλά εν τέλει πολιτικό) σημείωμα για τη χρονιά που φεύγει, η ευχή μας θα είναι να μπορέσουμε το 2024 να αποδράσουμε από τις δικές μας «ζώνες ενδιαφέροντος» για να ανοίξει η έγνοια μας σε αυτό που συμβαίνει δίπλα μας ή λίγο πιο μακριά. Καλή χρονιά να έχουμε!