Να οραματιστούμε μια εκπαίδευση με δικαιοσύνη για όλους

Ζούμε σε δύσκολους καιρούς, με τις υπαρξιακές αγωνίες να κορυφώνονται, με την ζωή μας να μοιάζει σε αναστολή. Δεν είναι αυτή που θέλουμε ή, και αυτή που είχαμε ελπίσει ότι θα είναι. Χάθηκαν οι αγκαλιές, τα γέλια, τα γλέντια και στη θέση τους μπήκαν μάσκες, απόσταση, αποστείρωση και φόβος. Βαθύς και απειλητικός, που διατρέχει όλες τις μορφές της ζωής μας, με διαφορετικό τρόπο για τον καθένα και την καθεμία.

Το καθημερινά δελτία ειδήσεων μας δίνουν ανακοινωθέντα πολέμου: τόσοι νεκροί από Covid-19, τόσοι/ες διασωληνομένοι/ες, τόσα κρούσματα τόσοι/ες πνιγμένοι/ες στη Μεσόγειο αναζητώντας καλύτερη ζωή, τόσοι άνεργοι/ες, τόσοι άστεγοι/ες.

Αναρωτιέται κανείς αν μπορεί μέσα σε αυτό το κλίμα να σκεφτεί ποια είναι τα διακυβεύματα για την εκπαίδευση το 2022.

Όμως για να φανταστείς το μέλλον χρειάζεται να ξέρεις να διαβάζεις το παρελθόν και να τοποθετείς αυτά που συμβαίνουν σήμερα, στο εκάστοτε κοινωνικό και πολιτικό συμφραζόμενο.

Ας δούμε τι μας κληρονομεί το 2021: στην εκπαίδευση, σε όλες τις βαθμίδες ζήσαμε μια καινοφανή συνθήκη. Διδασκαλία εξ αποστάσεως, διδασκαλία δια ζώσης αλλά με μάσκες, αποστάσεις, κατάργηση βιωματικών δραστηριοτήτων που μας φέρνουν κοντά, διάλυση της καθημερινότητας μας στα σχολεία και στα πανεπιστήμια. Όμως οι δάσκαλοι και οι δασκάλες παλέψαμε, χωρίς καμία βοήθεια από το κράτος, για να κρατήσουμε την πόρτα του σχολείου και του δημόσιου πανεπιστημίου «ανοιχτή». Πειραματιστήκαμε, ψάξαμε λύσεις, και δημιουργήσαμε ομάδες στήριξης μεταξύ μας.

Η πανδημία μας έσπρωξε να ξεφύγουμε από τις ευκολίες μας, να βρούμε ρωγμές, να αναστοχαστούμε και να δημιουργήσουμε γέφυρες. Να λειτουργήσουμε ως κοινότητες μάθησης, όπου όλοι και όλες μας μαθαίνουμε μέσα από τη συνεργασία στις πρωτόγνωρες και προκλητικές αυτές συνθήκες.

Να μια κληρονομιά που δεν πρέπει να χαθεί το 2022: η συνεργασία, η επικοινωνία, ο διάλογος και μια εκπαίδευση, ανοιχτή στην κοινωνία. Η ανάπτυξη της αλληλεγγύης, η διαμόρφωση κοινοτήτων που συνομιλούν συνεργάζονται και ψάχνουν για λύσεις. Η δημιουργία δικτύων επικοινωνίας και στήριξης. Από τα κάτω, όχι από τα πάνω.

Χρειάζεται να ακούσουν οι επίδοξοι μεταρρυθμιστές τους ανθρώπους του πεδίου, εκείνους και εκείνες που βρίσκονται, με χαμηλούς μισθούς, με υποδομές ανεπαρκείς και με πολλή κούραση, αλλά και με πολύ πείσμα και ελπίδα ταυτόχρονα, στη πρώτη γραμμή. Και να τους στηρίξουν με προγράμματα, με χρήματα, με υποδομές και όχι με τιμωρητικά μέτρα και απειλητικές μεταρρυθμίσεις. Να ακροαστούν τις έγνοιες και τον πραγματικό μόχθο για μια άλλη εκπαίδευση.

Όλη αυτή τη χρονιά ανοίξαμε συζήτηση για το πώς και το τι, ξανασκεφτήκαμε τελικά ποιος είναι ο στόχος της εκπαίδευσης: να τελειώνουμε την ύλη, να προετοιμάζουμε για τις πανελλαδικές, να μεταδίδουμε την επιστημονική γνώση κλεισμένη αεροστεγώς σε power point και εγχειρίδια; Μήπως τελικά είναι κάτι άλλο η εκπαίδευση; Μήπως είναι ο χώρος που δάσκαλοι/ες και μαθητές/τριες, μπορούν να βρουν χώρο για να εκφραστούν, να ακούσουν ο ένας τον άλλο, να δημιουργήσουν, για να σκεφτούν, για να αποκτήσουν εργαλεία κατανόησης των κοινωνικών συνθηκών και να αφουγκραστούν τις ανάγκες;

Δεν είναι όλα αυτά δεξιότητες, μεταφρασμένες σε δραστηριότητες και σε ώρες διδασκαλίας, αλλά μια διαφορετική αντίληψη για την εκπαιδευτική διαδικασία που διατρέχει όλη τη σχολική και πανεπιστημιακή ζωή. Μια αντίληψη που βασίζεται στα σύγχρονα πορίσματα των επιστημών της εκπαίδευσης. Με βασική προϋπόθεση την διασφάλιση του δικαιώματος πρόσβασης στην εκπαίδευση όλων των παιδιών.

Μια βαριά κληρονομιά του 2021 είναι ο αποκλεισμός πολλών κατηγοριών παιδιών και νέων από την εκπαίδευση. Ξεκινώντας από τα παιδιά πρόσφυγες που αποκλείστηκαν για καιρό από την τυπική εκπαίδευση, είτε γιατί δεν είχαν καμία δυνατότητα παρακολούθησης της τηλεκπαίδευσης, είτε γιατί «κλείστηκαν» σε δομές όπως στη Ριτσώνα, πίσω από τείχη και απαγορεύσεις τοπικών αρχόντων. Αποκλείστηκαν όμως και παιδιά που δεν είχαν διαδίκτυο και υπολογιστή στο σπίτι τους, δεν ήξεραν και δεν μπόρεσαν να λειτουργήσουν σε αυτή τη συνθήκη, που βρέθηκαν χωρίς βοήθεια και στήριξη, μακριά από την ομάδα ομηλίκων που δημιουργεί ασφάλεια και το χώρο του σχολείου που είναι άλλος από αυτόν του σπιτιού.

Και σε αυτή την περίπτωση οι εκπαιδευτικοί, οι Συντονιστές Εκπαίδευσης Προσφύγων (μόνιμοι εκπαιδευτικοί που βρίσκονται με απόσπαση στις δομές των προσφύγων), οι αλληλέγγυες ομάδες, οι φοιτητές και οι φοιτήτριες που δρουν στο πεδίο και ορισμένες μη κυβερνητικές οργανώσεις, προσπάθησαν και πέτυχαν σε μερικές περιπτώσεις να στηρίξουν όσους και όσες μπόρεσαν.

Όμως αυτό δεν αρκεί: το στοίχημα για την εκπαίδευση του 2022 είναι να υπάρξει μέριμνα για όλους και όλες, να στηριχτούν τα παιδιά προσφύγων και μεταναστών, τα παιδιά που δεν έχουν πόρους, κοινωνικούς και οικονομικούς και που είναι «αόρατα» στην τάξη.

Όχι μόνο από την σχολική κοινότητα αλλά και από την πολιτεία. Κανένα παιδί δεν πρέπει να στερείται την πρόσβαση στην τυπική εκπαίδευση, για κανένα λόγο. Είναι μια πρόκληση για την ελληνική εκπαίδευση να πετύχει την συμπερίληψη όλων των παιδιών, εφήβων και νέων μέσα από δημιουργικές λύσεις και προτάσεις που κάθε σχολείο, κάθε πανεπιστημιακό τμήμα χρειάζεται να επεξεργάζεται και να διαμορφώνει συλλογικά και συμμετοχικά, μέσα από διεργασίες διερευνητικές και αναστοχαστικές.

Η συμμετοχή στην εκπαιδευτική διαδικασία, στις αποφάσεις που μας αφορούν δεν είναι τίποτε άλλο από την δημοκρατία. Σε μια δημοκρατία, μαθαίνουμε να ακούμε, να σκεφτόμαστε κριτικά, να διεκδικούμε τα δικαιώματά μας, να σεβόμαστε τους άλλους, να φροντίζουμε να μην υπάρχουν απόκληροι και αποκλεισμένοι.

Η λέξη του 2021 είναι ίσως «Δικεοσινη». Σπαρακτική. Εκκωφαντική κραυγή των απόκληρων παιδιών, εφήβων και ενηλίκων. Όχι μόνο από το σχολείο, αλλά από την κοινωνία ολόκληρη. Μπορεί τα σχολείο να βοηθήσει εδώ; Ναι, αν ψάχνει τα αίτια και προσπαθεί να λειτουργήσει αντισταθμιστικά, αν δεν έχει στόχο την συμμόρφωση σε καλούπια και κανόνες, αλλά την συμμετοχή, την αναγνώριση της αξίας του καθένα και της καθεμίας, την διερευνητική σκέψη, την συλλογική διεργασία και την ενδυνάμωση όλων. Δεν αρκεί κάτι τέτοιο για να ανατρέψει τις κοινωνικές ιεραρχίες και τις χρόνιες αγκυλώσεις. Μπορεί όμως να δημιουργήσει μικρές ρωγμές που δίνουν ανάσες, που επιτρέπουν να αμφισβητηθούν οι αυτοεκπληρούμενες προφητείες για τους αδύναμους και να δώσει νόημα στη καθημερινή εκπαιδευτική πράξη.

Ο Paulo Freire,(1921-1997), βραζιλιάνος ριζοσπάστης παιδαγωγός στο βιβλίο του “Δέκα επιστολές προς αυτούς που τολμούν να διδάσκουν” (εκδ. Επίκεντρο) γράφει:

«Πρέπει να τολμάμε, με την πλήρη έννοια της λέξης, να μιλάμε για αγάπη χωρίς να φοβόμαστε μη μας πουν γελοίους, υπερβολικά συναισθηματικούς ή μη επιστημονικούς, αν όχι αντιεπιστημονικούς. Πρέπει να τολμάμε για να πούμε επιστημονικά, και όχι απλώς να φλυαρούμε, ότι μελετάμε, μαθαίνουμε, διδάσκουμε, γνωρίζουμε με ολόκληρο το σώμα μας. Τα κάνουμε όλα αυτά με συναίσθημα, με πάθος, με επιθυμίες, με φόβο, με αμφιβολίες και με κριτική σκέψη. Ωστόσο ποτέ δεν μελετάμε, δεν μαθαίνουμε, δεν διδάσκουμε ή δεν γνωρίζουμε μόνο με την κριτική σκέψη. Πρέπει να τολμάμε έτσι ώστε να μπορούμε να συνεχίσουμε να διδάσκουμε για πολύ καιρό υπό συνθήκες που ξέρουμε πολύ καλά: χαμηλός μισθός, έλλειψη σεβασμού και με τον παντού παρόντα κίνδυνο να γίνουμε θύματα κυνισμού. Πρέπει να τολμάμε, να μάθουμε πώς να τολμάμε, για να λέμε όχι στη γραφειοκρατικοποίηση του νου στην οποία είμαστε εκτεθειμένοι κάθε μέρα. Πρέπει να τολμάμε, για να μπορούμε να συνεχίσουμε να το κάνουμε ακόμα και όταν από υλικής άποψης μας συμφέρει περισσότερο να πάψουμε να τολμάμε».

Ας τολμήσουμε για το 2022 να οραματιστούμε μια εκπαίδευση με «δικαιοσύνη», από και προς όλους και όλες. Για το καλό όλων.

*Η Αλεξάνδρα Ανδρούσου είναι Καθηγήτρια στο Τμήμα Εκπαίδευσης και Αγωγής στη Προσχολική Ηλικία, ΕΚΠΑ

27 άρθρα σημαντικών προσωπικοτήτων που μοιράζονται σκέψεις και απόψεις για την Ελλάδα και τη θέση της στο μέλλον. Ανακαλύψτε περισσότερα στο αφιέρωμα “2022: Η Ελλάδα Στο Μέλλον”