Ο μεγάλος μετασχηματισμός

Υπάρχουν στιγμές που η Ιστορία επαναλαμβάνεται με εκκωφαντικό πάταγο. Η αναζωπύρωση της πολιτικής των δασμών από τον Ντόναλντ Τραμπ, ντυμένη με τον μανδύα του οικονομικού πατριωτισμού, δεν αποτελεί απλώς μια επιστροφή σε προστατευτικά ένστικτα. Είναι η τελευταία πράξη ενός μακρόχρονου, κυκλικού αγώνα γύρω από τη σχέση αγοράς, κράτους και κοινωνίας. Ο Karl Polanyi, στο εμβληματικό βιβλίο του Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός (εκδ. Νησίδες), είχε προβλέψει το 1944 αυτό που ονόμασε «διπλή κίνηση»: την επέλαση των απορρυθμισμένων αγορών και τη σχεδόν φυσική αντίδραση των κοινωνιών να προστατευθούν από αυτές.

Το ζήτημα είναι βαθύτερο απ’ όσο αναγνωρίζεται στις επιφανειακές αναλύσεις. Δεν πρόκειται απλώς για εμπορικά ελλείμματα, τις τιμές των iPhone ή την αναδιοργάνωση των εφοδιαστικών αλυσίδων. Η πολιτική των δασμών του Τραμπ αντηχεί, ίσως άθελά της, μια παλιά ένταση που ανέδειξε ο Polanyi: το ερώτημα δεν είναι οικονομικό αλλά οντολογικό. Είμαστε άνθρωποι ή εμπορεύματα;

Ο πυρήνας της σκέψης του Πολάνυι είναι σαφής και συνάμα αμείλικτος: η αυτορρυθμιζόμενη αγορά είναι μια ουτοπία που, όταν επιχειρείται να εφαρμοστεί στην πράξη, καταστρέφει τον κοινωνικό ιστό και τον φυσικό κόσμο. Η ιδέα των «εμπορευμάτων-φαντάσματα» –η γη, η εργασία και το χρήμα– παραμένει συγκλονιστικά επίκαιρη. Αυτά δεν είναι εμπορεύματα. Είναι η ίδια η ζωή, το περιβάλλον μας, οι κοινωνικές σχέσεις. Και όταν τα μετατρέπουμε σε αντικείμενα αγοράς, οι κοινωνίες αναπόφευκτα εξεγείρονται.Οι δασμοί του Τραμπ είναι μια τέτοια αντίδραση.

Αλλά δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι τέτοιο. Η τελευταία μεγάλη ιστορική στιγμή που οι δασμοί κυριάρχησαν παγκοσμίως ήταν τη δεκαετία του 1930, με τον περιβόητο Νόμο Smoot–Hawley στις ΗΠΑ. Η επιβολή υψηλών δασμών τότε προκάλεσε αλυσιδωτές αντιδράσεις και την καταβαράθρωση του παγκόσμιου εμπορίου, επιδεινώνοντας τη Μεγάλη Ύφεση. Όπως και τότε, έτσι και τώρα, η προστασία της εγχώριας αγοράς των ΗΠΑ δεν είναι απλώς οικονομική πράξη αλλά πολιτικό και κοινωνικό φαινόμενο. Είναι η κοινωνία που προσπαθεί να προστατευθεί από μια αγορά που την έχει απορροφήσει και αποδομήσει, επιχειρώντας να ανακτήσει τον έλεγχο.

Το σήμερα θυμίζει έντονα εκείνες τις εποχές. Και ο Polanyi δεν ήταν μόνος. Ο Peter Drucker, o “πατέρας” του μάνατζμεντ, είχε εκφράσει παρόμοιες αγωνίες. Οι δυο τους, με κοινή καταγωγή από τη Βιέννη του μεσοπολέμου, έζησαν την ίδια περίοδο στις ΗΠΑ και αντάλλαξαν ιδέες. Όμως στη συνέχεια, ο καθένας τους ακολούθησε διαφορετική πορεία: ο Polanyi στράφηκε στον κρατικό σχεδιασμό· ο Drucker πίστεψε πως οι επιχειρήσεις μπορούσαν να λειτουργήσουν ως μηχανισμοί κοινωνικής σταθερότητας.

Σήμερα βλέπουμε και τις δύο ιδέες να συγκρούονται στο πεδίο. Ο Τραμπ φέρνει το κράτος δυναμικά στην αγορά, ενώ οι πολυεθνικές αναζητούν νέες ισορροπίες απέναντι στην κρατική παρέμβαση. Ο Polanyi θα μιλούσε για κοινωνική αντίσταση, ενώ ο Drucker θα έβλεπε τις επιχειρήσεις ως σταθεροποιητικό παράγοντα. Το πρόβλημα είναι ότι ούτε ο Τραμπ ούτε οι επικριτές του φαίνεται να αντιλαμβάνονται την πραγματική φύση της σύγκρουσης.

Το τραγικό –ή και ειρωνικό– της υπόθεσης είναι πως ούτε ο Τραμπ ούτε οι επικριτές του φαίνεται να έχουν διδαχθεί από τον έναν ή τον άλλον. Η οικονομική εθνικιστική ρητορική του προέδρου των ΗΠΑ απλουστεύει την πολυπλοκότητα των παγκόσμιων αγορών. Οι φιλελεύθεροι αντίπαλοί του, από την άλλη, υπερασπίζονται το status quo των αγορών λες και πρόκειται για φυσικό νόμο.

Και εδώ έγκειται ο πραγματικός κίνδυνος: ο ψευδής διπολισμός ανάμεσα σε μια παντοδύναμη αγορά και ένα παντοδύναμο κράτος. Ο Drucker προειδοποιούσε πως ο οικονομικός απολυταρχισμός—το δίλημμα αγορά ή κράτος—είναι επικίνδυνος. Η πραγματικότητα είναι ότι όλες οι οικονομίες είναι υβριδικές. Αυτό που κρίνει την επιτυχία τους είναι η ποιότητα των θεσμών, όχι η πίστη σε ακραία ιδεολογικά σχήματα.

Οι δασμοί του Τραμπ, λοιπόν, δεν είναι απλώς εμπορική πολιτική αλλά σύμπτωμα θεσμικής παρακμής. Μια απελπισμένη κραυγή για επαναφορά ελέγχου σε ένα σύστημα όπου η δημοκρατική συμμετοχή έχει διαβρωθεί. Οι δασμοί δεν αποκαλύπτουν μόνο τις αδυναμίες του παγκόσμιου εμπορίου, αλλά και την έλλειψη εμπιστοσύνης προς τους ίδιους τους θεσμούς που διαχειρίστηκαν την παγκοσμιοποίηση τις τελευταίες δεκαετίες, όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο ή και η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση. Η παρούσα κρίση είναι θεσμική, πολιτική και βαθιά υπαρξιακή.

Η εποχή μας είναι ξανά Polanyi-ική. Το εκκρεμές της Ιστορίας ταλαντεύεται με βία. Ο Τραμπ ίσως να μην έχει διαβάσει τον “Μεγάλο Μετασχηματισμό” αλλά τον επιτελεί – άγαρμπα, καταστροφικά και με απρόβλεπτες συνέπειες. Το λεξιλόγιο του Ricardo έχει αντικατασταθεί από αυτό της εθνικής ασφάλειας. Χωρίς ένα νέο, δίκαιο κοινωνικό συμβόλαιο, κινδυνεύουμε να επιστρέψουμε είτε σε αυταρχικό κορπορατισμό είτε σε λαϊκιστικό θέατρο.

Το μήνυμα των Polanyi και Drucker είναι σαφές: οι αγορές είναι ανθρώπινα δημιουργήματα, και ως τέτοια, υπόκεινται σε αλλαγή. Αν θέλουμε να τις διαχειριστούμε σωστά, οφείλουμε να αναστοχαστούμε τις ιδέες που τις γέννησαν. Αυτό –και όχι οι ιδεολογικές παρωπίδες– θα μπορέσει να μας οδηγήσει σε έναν βιώσιμο μετασχηματισμό.