Οι πολλαπλές όψεις του λαϊκισμού

“Δεν υπάρχουν θεσμοί, παρά μόνο ο κυρίαρχος λαός”

Ανδρέας Παπανδρέου

“Δύο είναι οι εχθροί της πολιτικής και του πολιτισμού: O λαϊκισμός και ο ελιτισμός”

                                         Μάνος Χατζιδάκις

“Who is society? There is not such thing! There are  individual men and women and there are families”

(Δεν υπάρχει κοινωνία, υπάρχουν μόνο άτομα και οικογένειες)

Μargaret Thatcher

λαϊκισμός: ιδεολογία ή στάση που εκφράζεται κυρίως στην πολιτική και στην τέχνη και που χαρακτηρίζεται από υπερβολική και μη αυθεντική λαϊκότητα: H πολιτική της κυβέρνησης / της αντιπολίτευσης κυριαρχείται από φτηνό λαϊκισμό. O ~ στην τέχνη πήρε τη μορφή της στείρας και συντηρητικής προσκόλλησης στη μεσαιωνική παράδοση. [λόγ. λαϊκ(ός) -ισμός μτφρδ. αγγλ. populism]

Λεξικό της κοινής νεολληνικής, Ιδρ. Τριανταφυλλίδη.

 Εξ αφορμής μιας ρηχής, προεκλογικά φανφαρόνικης και ψηφοθηρικά ιδιοτελούς ανακίνησης του ζητήματος της παράνομης μετανάστευσης αναφέρθηκα στο προηγούμενο σημείωμα μου σε μια εκδοχή του λαϊκισμού που αποκαλώ λαθρο-λαϊκισμό. Αποφάσισα σήμερα να ασχοληθώ κάπως ενδελεχέστερα με τις διαφορετικές εκφάνσεις του λαϊκισμού, ο οποίος κατά την εκτίμηση μου δεν είναι ούτε ένας, ούτε μονοσήμαντος πολιτικά, ούτε στενά πολιτικό ή μηντιακό φαινόμενο, ούτε πάντα εμφανής και προφανής. Ο ανωτέρω παρατεθείς λεξικογραφικός-ετυμολογικός ορισμός είναι εύστοχος και ακριβής, αν και ενδεχομένως όχι πλήρης ως προς την περιγραφή ορισμένων κρίσιμων βασικών χαρακτηριστικών της έννοιας. Θα προσπαθήσω συνοπτικά να παραθέσω κάποια από αυτά.

Κατά τον Ernesto Laclau (Aργεντίνο κορυφαίο  μελετητή του φαινομένου), «η λαϊκιστική λογική, είτε προέρχεται από τα αριστερά είτε από τα δεξιά, έχει ένα βασικό χαρακτηριστικό: τη διχοτόμηση του κοινωνικού πεδίου ανάμεσα στους «προνομιούχους» και τους «μη προνομιούχους». Ο λαϊκιστής απευθύνεται στους τελευταίους -παρακάμπτοντας το θεσμικό πλαίσιο της κοινωνίας- και ζητάει την υποστήριξη τους, ώστε να ανατραπεί το υπάρχον κατεστημένο». Ως «Λαός» εννοείται το τμήμα εκείνο της κοινωνίας που χαρακτηρίζεται (ή/και αυτοχαρακτηρίζεται) ως μη προνομιούχο, το οποίο κατά τούτο εμφανίζεται ως ενιαίο, αδιαίρετο και αξιωματικά αθώο, άσπιλο και αμόλυντο, ενώ ευθύς εξαρχής οριοθετούνται εχθροί, στους οποίους αποδίδεται, εξίσου αξιωματικά, η ευθύνη της κακοδαιμονίας του λαού ή του έθνους.

Καλλιεργείται, υποθάλπεται και κυρίως κολακεύεται ένα είδος λαϊκού ή/και εθνικού ναρκισσισμού και εξιδανίκευσης και ταυτόχρονα προωθείται ένα ιδιότυπο είδος μνησικακίας προς όποιους κάθε φορά εξυπηρετεί να στοχοποιούνται ως εχθροί του λαού ή του έθνους. Αυτή είναι μια βασική αντίφαση του λαϊκισμού: ενώ ρητορεύει στο όνομα του ενός αδιαίρετου υποκειμένου «Λαός-Έθνος», υιοθετεί πάντα διχαστικές λογικές. Ένα άλλο βασικό χαρακτηριστικό είναι η μανιχαϊστική προσέγγιση των κοινωνικών προβλημάτων και της ιστορίας σε μια λογική φωτός-σκότους, άσπρου-μαύρου. Στο βασίλειο του λαϊκισμού δεν έχουν θέση ο σχετικισμός και η αβεβαιότητα, η αμφιβολία, οι αποχρώσεις, τα επιχειρήματα, ο ορθολογισμός. Ο λόγος είναι ισοπεδωτικός, κραυγαλέος και συνθηματολογικός. Τέλος, υπάρχει μία, όχι πάντα ομολογούμενη, αλλά ξεκάθαρη διάθεση υποτίμησης και παράκαμψης των θεσμών (υποτίθεται ότι αποτελούν γραφειοκρατικούς μηχανισμούς νόθευσης της «καθαρής λαϊκής βούλησης») γεγονός που εν τέλει υποθάλπει και δικαιώνει συμπεριφορές ανομίας.

Κατά τον Laclau ο λαϊκισμός ιστορικά τείνει να επικρατεί «όταν συσσωρεύεται ένας μεγάλος όγκος κοινωνικών και οικονομικών αιτημάτων, τα οποία δεν μπορούν να ικανοποιηθούν στο πλαίσιο του υφιστάμενου θεσμικού συστήματος». Εμφανίζεται τότε κάποιος «χαρισματικός» λαϊκιστής ηγέτης,  προερχόμενος (ο ίδιος) σχεδόν πάντα από την κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας, ο οποίος απορρίπτει τους μεσάζοντες, που παρεμβάλλονται ανάμεσα στον ηγέτη και τον λαό και αυτοπαρουσιάζεται και επιβάλλεται ως άμεσος εκπρόσωπος του, εκφραστής των συμφερόντων του και όχημα πραγμάτωσης του «πεπρωμένου» του. Λαϊκισμός και σωτηριολογικός μεσσιανισμός βαδίζουν συνήθως χέρι-χέρι. («Με τον Καρατζαφέρη», ας πούμε).

Αριστερόστροφος και πατριωτικός λαϊκισμός

Διεθνώς περιγράφονται δύο κυρίως εκδοχές του λαϊκισμού: μία αριστερόστροφης ρητορείας περί «λαϊκών δικαιωμάτων» και μια «πατριωτική» εθνο-φυλετική εκδοχή στο δεξιό συνήθως άκρο του πολιτικού φάσματος.

Ο πρωτοπασοκικός ανδρεοπαπανδρεϊκός λαϊκισμός της μεταπολίτευσης αποτελεί έναν ιδιότυπο συγκερασμό και των δύο εκδοχών. Η εν πολλοίς ενοχική για την, πρακτικά μηδαμινή, αντίσταση της στη δικτατορία, ελληνική κοινωνία παραδόθηκε ανακουφισμένη και ηδονικά αποενοχοποιούμενη στην αριστερίστικη ρητορική του Ανδρέα που μιλούσε για τους «μη προνομιούχους», «τα περήφανα νιάτα», τα «τιμημένα γηρατειά», την ασαφή και γι’αυτό ελκυστική «Αλλαγή» αλλά και και για την «ανεξάρτητη και εθνικά υπερήφανη Ελλάδα» που «ανήκε στους Έλληνες». Εχθροί αναγορεύθηκαν η «Δεξιά», οι «Αμερικανοί», «τα ντόπια και ξένα συμφέροντα».

Ο λαός εξαγνίσθηκε, καθαγιάσθηκε και εμφανίσθηκε ως αρχετυπικός φορέας δικαιωμάτων χωρίς υποχρεώσεις, κάτω από την «κοινωνική» ρητορική καλλιεργήθηκε και δικαιώθηκε ιδεολογικά ο πιο ακραίος και επιθετικός δυνατός ατομισμός, η μικρομεσαία θάλασσα έσπασε τα υποτιθέμενα στεγανά του «αστικού κομφορμισμού», η ιεραρχία στο σύνολο των κρατικών δομών λοιδωρήθηκε και καταλύθηκε στο όνομα ενός θολού «δημοκρατικού» εξισωτισμού, η λογική της ήσσονος προσπάθειας και της διάχυσης της ευθύνης επικράτησε σταδιακά παντού, ο νεοπλουτισμός, ο χυδαίος καταναλωτισμός, η αρπαχτή, η ατσιδοσύνη και η νεοελληνική «μαγκιά» έγιναν οι κυρίαρχες κοινωνικές και πολιτισμικές ορίζουσες του μεταπολιτευτικού πλαισίου αναφοράς της ελληνικής κοινωνίας.

Έχουν γραφεί χιλιάδες σελίδες για το θέμα και δεν θα επεκταθώ περαιτέρω. Θα μείνω στη διαπίστωση πως ίσως δεν το έχουμε συνειδητοποιήσει, άλλα το ιδεολογικό, κοινωνικοπολιτικό και πολιτισμικό περιβάλλον που περιγράφηκε στις παραπάνω γραμμές, έχει σε μεγάλο βαθμό καθορίσει και εξακολουθεί (ακόμη και σήμερα) να καθορίζει τον τρόπο που αντιλαμβανόμασθε (ως πολίτες, αλλά και ως κοινωνία) την πολιτική, την οικονομία, την εργασία, το διεθνές περιβάλλον και τη θέση της χώρας μας σ’αυτό,… τη ζωή μας εν πολλοίς.

Η άλλη διαδεδομένη (και όχι μόνο στην Ελλάδα) εκδοχή του λαϊκισμού είναι ο εθνο-φυλετικός, εθνικιστικός λαϊκισμός των ακροδεξιών (συνήθως) πολιτικών σχηματισμών, που φλερτάρει άλλοτε συγκεκαλυμμένα και άλλοτε ανοιχτά με τον ρατσισμό. Ενδυναμώνεται κυρίως (όχι όμως αποκλειστικά) σε περιόδους οικονομικής και κοινωνικής κρίσης που οδηγούν σε διάρρηξη της εμπιστοσύνης των πολιτών στην καθεστηκυία πολιτική τάξη. Χρησιμοποιεί ρητορική τήρησης των παραδόσεων, δεσμών αίματος, ιστορικών νομοτελειών και πεπρωμένων, συνεχούς (στα όρια της πατριδοκαπηλίας) επίκλησης του πατριωτισμού. Ο λαός-έθνος εμφανίζεται λίγο-πολύ ως περιούσιος λαός και ως εκ τούτου όλοι οι υπόλοιποι τον φθονούν και τον επιβουλεύονται.

Επικρατεί και διαδίδεται ένας λόγος απλουστευτικός, συνωμοσιολογικός, αντιελιτίστικος, ευαγγελικός, γεμάτος αυθαίρετες γενικεύσεις και μια φετιχιστική λαγνεία της καθαρότητας, της ρώμης, της στρατιωτικής ισχύος, της τάξης, της ασφάλειας. Οτιδήποτε απειλεί τη «φυλετική καθαρότητα και την εθνική ταυτότητα» (μετανάστες, υπερεθνικοί θεσμοί κ.α.) θεωρείται απειλητικό και εξοβελισταίο. Η πρωτόγνωρη για τις μεταπολεμικές γενιές οικονομική κρίση, η ταχύτατα επελαύνουσα παγκοσμιοποίηση, η αδυναμία (ή απροθυμία) της πολιτικής να επιβληθεί στη χρηματοπιστωτική ασυδοσία, η κατάρρευση των προνοιακών δομών του κοινωνικού κράτους, η καθολική ανασφάλεια, η αμηχανία και η απραξία στο μεταναστευτικό, ο ξύλινος-αυτιστικός λόγος της αριστεράς, το δημοκρατικό έλλειμμα των θεσμών της Ε.Ε., οι επιθετικά αντιδημοκρατικές μεθοδεύσεις των κυρίαρχων ελίτ με άνωθεν επιβολή «τεχνοκρατών» σε θέσεις διακυβέρνησης φουσκώνουν τα πανιά των μισαλλόδοξων λαϊκιστών της ακρο-δεξιάς. Σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις δεν αποκλείεται πλέον το ενδεχόμενο εισόδου ναζιστών στο ελληνικό κοινοβούλιο.

Νεοφιλελεύθερος λαϊκισμός

Και αν οι δύο προαναφερθείσες εκφάνσεις του λαϊκισμού είναι γνωστές και πολλαπλώς αναλυμένες, ισχυρίζομαι ότι υπάρχει και μια εκδοχή του πιο μοντέρνα και λιγότερο φωτισμένη: o νεο-φιλελεύθερος λαϊκισμός. Eδώ, η κατά Laclau διχοτόμηση του κοινωνικού πεδίου γίνεται ως εξής: προνομιούχοι χαρακτηρίζονται συλλήβδην οι έχοντες σχέση εργασίας με το δημόσιο και μη προνομιούχοι, εξίσου συλλήβδην, όλοι οι υπόλοιποι. Ο δημόσιος τομέας, το κράτος δαιμονοποιούνται και χρεώνονται κάθε πιθανή κακοδαιμονία και αδικία, όχι γιατί δυσ- ή υπολειτουργούν, αλλά γιατί απλώς υφίστανται.

Παράλληλα σε φιλοσοφικό αλλά και σε πολιτικό επίπεδο εξιδανικεύεται και κολακεύεται η ατομικότητα (ή αν θέλετε ο ατομισμός) και διακινείται το ιδεολόγημα, ότι το μόνο εμπόδιο που υπάρχει μεταξύ του ανθρώπου και της ευτυχίας είναι το μυθικό τέρας Κράτος με τους περιορισμούς που επιβάλει στην ανεμπόδιστη πραγμάτωση της ελεύθερης ατομικής βούλησης και πρωτοβουλίας και τους φόρους που συλλέγει για να σιτίζει τους αργομίσθους του. «Δεν φταις εσύ, φταίει το κράτος», είναι το κεντρικό σύνθημα ενός από τα κόμματα που διεκδικούν την ψήφο μας στις προσεχείς εκλογές. Στην νεο-φιλελεύθερη αφήγηση όλοι, πλην δημοσίων υπαλλήλων, θυματοποιούνται και ηρωοποιούνται, από τους σταθερά φοροδιαφεύγοντες  ελευθεροεπαγγελματίες  μέχρι τους διαπλεκόμενους κρατικοδίαιτους μεγαλοεπιχειρηματίες.

Απίθανες λεκτικές και πολιτικές ακροβασίες χρησιμοποιούνται για να τεκμηριωθεί η αναγκαιότητα της πλήρους απορρύθμισης της αγοράς και της εργασίας: «Σκεφθείτε τους ανέργους», θα πει από το βήμα της Βουλής ο τραπεζίτης-Πρωθυπουργός για να εμφανίσει την πλήρη κατάργηση κάθε νομικής προστασίας των εργασιακών δικαιωμάτων ως πράξη δικαιοσύνης. Κοντολογίς εχθρός του ανέργου είναι ο εργαζόμενος των 700 ευρώ, του οποίου ο μισθός πρέπει να πάει στα 500 σήμερα και τα 300 αύριο, για να βρει ο άνεργος δουλειά. Στην προέκταση της η λογική αυτή καταλήγει σε ένα είδος νεοφιλελεύθερου φονταμενταλισμού των ακραίων ρεμπουπλικανών και του tea-party στις Η.Π.Α., όπου η προσπάθεια για οικοδόμηση ενός στοιχειώδους συστήματος υγειονομικής ασφάλισης ή οι περιορισμοί στη  οπλοκατοχή χαρακτηρίζονται καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων!

Οι νεο-φιλελεύθεροι απεχθάνονται επίσης κάθε μορφή συλλογικότητας με κορυφαία τον συνδικαλισμό, ο οποίος απαξιώνεται ως όχημα διατήρησης προνομίων και ως εν γένει αντικοινωνικό φαινόμενο. Στη φαρέτρα του νεο-φιλελεύθερου λαϊκισμού θέση έχουν κάθε είδους απλουστεύσεις, ισοπεδωτικές γενικεύσεις και λογικοφανείς νοητικές αυθαιρεσίες. «Τεχνοκράτες» και μεγαλοδημοσιογράφοι οικονομικοί αναλυτές επιστρατεύονται κάθε βράδυ στα τηλεοπτικά παράθυρα για να «εκλαϊκεύσουν» την οικονομική επιστήμη και την πολιτική οικονομία με τη χρήση αφελών παρομοιώσεων της μακρο-οικονομίας με την οικιακή οικονομία («φανταστείτε το κράτος σαν ένα νοικοκυριό», επιμένει νυχθημερόν ο κύριος Μπάμπης). Τέλος, παρατηρεί κανείς και μια περίεργη έλξη   που ασκεί η έννοια της δημόσιας τάξης και της καταστολής σε μια πτέρυγα των νεοφιλελευθέρων -κατά τούτο συμφωνούν με τους εθνικιστές λαϊκιστές. Φαντάζει οξύμωρο, αλλά δεν είναι: στον ιδεατό νεοφιλελεύθερο κόσμο το κράτος υπάρχει μόνο ως στρατός και αστυνομία.

Συμπερασματικά ο λαϊκισμός είναι πολυπρόσωπος και πολυπλόκαμος, διαπερνά οριζόντια  το σύνολο σχεδόν του πολιτικού φάσματος, της λεγόμενης διανόησης και της τέχνης και δεν είναι πάντα εύκολα αναγνωρίσιμος και αντιμετωπίσιμος. Μπορεί να έχει γίνει τρόπον τινά της μόδας να επιτίθεται κανείς στους αντιπάλους του χαρακτηρίζοντας τους λαϊκιστές, οι εύκολες όμως φραστικές καταδίκες δεν αντιμετωπίζουν το φαινόμενο. Είναι δε απολύτως αναποτελεσματικός και ο αφ’ υψηλού αντιλαϊκισμός της κοινωνικο-οικονομικής και τεχνοκρατικής ελίτ, αλλά για το θέμα αυτό θα επανέλθω σε προσεχές σημείωμα.

Θα κλείσω με μια μουσική πινελιά από τον Μάνο Λοϊζο και τον υπέροχο «Μέρμυγκα» του, που υπενθυμίζει ποια τύχη περιμένει τους λαϊκιστές ηγεμόνες, όταν απογοητεύσουν το (κατά την αντίληψη τους) «πόπολο».

Υ.Γ. Η εικόνα είναι το έργο “Οικογένεια” του Εβραίου ζωγράφου Σάμουελ Μπάκ.

* Ο Σταμάτης Κυρζόπουλος είναι ιατρός καρδιολόγος, στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο και συγγραφέας του βιβλίου “Μονόδρομοι και αδιέξοδα: Πολιτών υπέρβαση”. Εκτός από το News247 αναλύει και εκφράζει τις σκέψεις του μέσα από το προσωπικό του blog sxoliopoliti.blogspot.gr