Οικονομικοί “γίγαντες”, δημοκρατικοί “νάνοι”

Ο νομπελίστας οικονομολόγος Joseph Stiglitz έχει εύστοχα πει ότι οι σύγχρονες δημοκρατίες μετατρέπονται από “μία ψήφος ανά πολίτη” σε “ένα δολάριο, μία ψήφος”, θέλοντας να τονίσει ότι η οικονομική ανισότητα και η συγκέντρωση της αγοράς επιτρέπουν στις μεγάλες εταιρείες να επηρεάζουν όχι μόνο τις αγορές, αλλά και τις ίδιες τις πολιτικές διαδικασίες, διαβρώνοντας τα θεμέλια της δημοκρατίας.

Μια νέα μελέτη της Seda Basihos από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ έρχεται -ίσως για πρώτη φορά- να επιβεβαιώσει εμπειρικά αυτό το φαινόμενο. Αναλύοντας δεδομένα από 80 χώρες για την περίοδο 1990-2019, η μελέτη εντοπίζει μια ανησυχητική αρνητική αιτιακή σχέση μεταξύ της συγκέντρωσης της αγοράς και της δημοκρατίας. Σύμφωνα με τα αποτελέσματά της, η αυξημένη συγκέντρωση οικονομικής ισχύος ευθύνεται για περίπου το 25% της παγκόσμιας δημοκρατικής υποχώρησης που έχει σημειωθεί τα τελευταία χρόνια. Ακόμα πιο εντυπωσιακά είναι τα στοιχεία για τις ανεπτυγμένες χώρες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, όπου η συγκέντρωση της αγοράς φαίνεται να εξηγεί το 40% της δημοκρατικής υποχώρησης.

Αυτή η συσσώρευση δύναμης ενισχύει ένα αυτοτροφοδοτούμενο σύστημα όπου η πολιτική επιρροή και η οικονομική ισχύς γίνονται αναπόσπαστα συνδεδεμένες. Όπως αναφέρει η έρευνα της Basihos, “οι μεγαλύτερες εταιρείες με υψηλότερα περιθώρια κέρδους είναι πιο πιθανό να έχουν ισχυρούς πολιτικούς δεσμούς”. Αυτό σημαίνει ότι οι οικονομικά ισχυρές εταιρείες μπορούν να χρησιμοποιήσουν τους πόρους τους για να επηρεάσουν τις πολιτικές αποφάσεις κυρίως μέσω lobbying.

Η έρευνα της Basihos εντοπίζει, επίσης, ότι η συγκέντρωση της αγοράς σχετίζεται με την παραβίαση της εκλογικής ακεραιότητας και την πολιτική διαφθορά. “Η συγκέντρωση της οικονομικής ισχύος μπορεί να υπονομεύσει τη δημοκρατία ενισχύοντας τη διαφθορά τόσο σε εκλογικές όσο και σε πολιτικές αποφάσεις”, σημειώνει η μελέτη. Αυτό σημαίνει ότι οι μεγάλες εταιρείες δεν περιορίζονται μόνο στο να ασκούν επιρροή στις κυβερνήσεις, αλλά μπορούν να παρεμβαίνουν και στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, αλλοιώνοντας, για παράδειγμα, την εκλογική διαδικασία ή διαφθείροντας κυβερνητικούς αξιωματούχους.

Αυτά τα ευρήματα μπορεί να μην μας εκπλήσσουν αλλά αξίζουν να ληφθούν υπόψιν ακριβώς διότι βασίζονται σε έρευνα και όχι σε εικασίες ή ιδεολογισμούς, ενισχύοντας τις προειδοποιήσεις οικονομολόγων και πολιτικών επιστημόνων για τον αυξανόμενο ρόλο των πολυεθνικών στη διαμόρφωση των πολιτικών αποφάσεων.

Ο Luigi Zingales, γνωστός οικονομολόγος από το Πανεπιστήμιο του Σικάγο, έχει για παράδειγμα τονίσει ότι οι μεγάλες επιχειρήσεις συχνά χρησιμοποιούν την οικονομική τους ισχύ για να ασκήσουν πολιτική πίεση, με στόχο την εξασφάλιση ρυθμίσεων που ευνοούν τα συμφέροντά τους εις βάρος του δημόσιου συμφέροντος. Στο βιβλίο του A Capitalism for the People, ο Zingales υποστηρίζει ότι η διαφθορά και η πολιτική επιρροή των εταιρειών οδηγούν σε έναν “καπιταλισμό για λίγους”, όπου η δημοκρατία υποχωρεί προς όφελος των ισχυρών.

Ο Thomas Philippon, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, στο έργο του The Great Reversal: How America Gave Up on Free Markets, αναδεικνύει πως η μείωση του ανταγωνισμού στην αγορά οδηγεί σε αυξημένη οικονομική ισχύ λίγων εταιρειών, οι οποίες με τη σειρά τους καταφέρνουν να ελέγχουν πολιτικές και οικονομικές διαδικασίες. Ο Philippon επισημαίνει πως στις Ηνωμένες Πολιτείες η αύξηση των μονοπωλιακών πρακτικών οδήγησε σε σημαντική αύξηση της πολιτικής επιρροής των πολυεθνικών, διαβρώνοντας την ίδια τη δημοκρατία.

Όπως επισημαίνει η Basihos, η απάντηση στο ερώτημα “τί μπορεί να γίνει για να σταματήσει αυτή η τάση;” δεν είναι εύκολη αλλά είναι ξεκάθαρη: οι κυβερνήσεις οφείλουν να εφαρμόσουν αυστηρότερους κανόνες ανταγωνισμού και να περιορίσουν τις ολιγοπωλιακές πρακτικές που απειλούν την πολιτική ελευθερία.

Στην Ελλάδα, η ανάγκη για αυστηρότερους κανονισμούς στην αγορά είναι εξίσου επιτακτική. Η συγκέντρωση της οικονομικής ισχύος σε συγκεκριμένους κλάδους, όπως οι τηλεπικοινωνίες, η ενέργεια και τα μέσα ενημέρωσης, έχει προκαλέσει έντονη κριτική για την έλλειψη ανταγωνισμού και την στενή σχέση μεταξύ οικονομικών ελίτ και πολιτικής εξουσίας. Η παρούσα κυβέρνηση, αν και έχει δεσμευτεί σε ριζικές μεταρρυθμίσεις και την προώθηση επενδύσεων, δεν έχει καταφέρει να περιορίσει επαρκώς τις ολιγοπωλιακές τάσεις, ιδιαίτερα σε στρατηγικούς τομείς. Αυτή η ανισορροπία απειλεί την ισότιμη ανάπτυξη και, κατ’ επέκταση, την ίδια τη δημοκρατική λειτουργία της χώρας, καθώς οι πολίτες νιώθουν ότι η πολιτική εξουσία απομακρύνεται όλο και περισσότερο από τις ανάγκες και τα συμφέροντά τους. Η κυβέρνηση οφείλει να εφαρμόσει μέτρα για την ενίσχυση του υγιούς ανταγωνισμού και τη διασφάλιση της διαφάνειας στις οικονομικές αποφάσεις. Θα μπορέσει;