Όταν ο ναζιστικός χαιρετισμός παύει να είναι περφόρμανς

Το 1969, ο Anselm Kiefer φωτογράφισε τον εαυτό του να στέκεται σε διάφορες τοποθεσίες της Ευρώπης, με το χέρι τεντωμένο στον αναγνωρίσιμο ναζιστικό χαιρετισμό. Η σειρά του Occupations/Heroic Symbols (Besetzungen/Heroische Sinnbilder) ήταν μια καλλιτεχνική λογοδοσία – μια σκόπιμη πρόκληση σχεδιασμένη να αποκαλύψει τις ανεπίλυτες κληρονομιές του φασισμού. Εισάγοντας τον εαυτό του σε τοπία πολιτιστικής και ιστορικής σημασίας, ο Kiefer υπενθύμισε στη μεταπολεμική Γερμανία και στον κόσμο ότι το φάντασμα του αυταρχισμού δεν είχε εξορκιστεί, απλώς είχε κατασταλεί.

Σήμερα, ένα παρόμοιο φάντασμα πλανάται στις Ηνωμένες Πολιτείες, αν και ντυμένο με διαφορετική αισθητική. Το κίνημα MAGA, με τον ένθερμο εθνικισμό του, τη μυθολογημένη παρελθοντολογία του και τη βίαιη εικονογραφία του, αναβιώνει τη συμβολική γλώσσα του αυταρχισμού. Αν το έργο του Kiefer μας προειδοποιεί για τη διαρκή ιστορική αμνησία, το MAGA δείχνει τις συνέπειές της. Ο κίνδυνος δεν βρίσκεται μόνο στα πρόσωπα που εκτελούν αυτές τις χειρονομίες, αλλά και στη συλλογική διάθεση να στρέφουμε το βλέμμα αλλού, να τα απορρίπτουμε ως ειρωνικά, επιτελεστικά ή ασήμαντα.

Ο Kiefer κατανοούσε ότι τα σύμβολα –όταν ενεργοποιούνται– δεν χάνουν τη δυναμική τους απλώς επειδή το αρχικό τους πλαίσιο έχει ξεθωριάσει. Ο ναζιστικός χαιρετισμός παραμένει ανατριχιαστικός, όχι επειδή αντιπροσωπεύει ένα παρελθόν που αναγνωρίζουμε, αλλά επειδή σηματοδοτεί ένα παρελθόν που συχνά αρνούμαστε να αντιμετωπίσουμε. Ομοίως, το κόκκινο καπέλο MAGA του Τραμπ δεν είναι απλώς εμπόρευμα· είναι σήμα αφοσίωσης, ένας οπτικός κώδικας για ένα κίνημα που ευδοκιμεί στον αποκλεισμό, την αγανάκτηση και την ιστορική διαστρέβλωση.

Στο Occupations, ο Kiefer αναγκάζει το κοινό του να αναγνωρίσει πόσο εύκολα το παρελθόν διαπερνά το παρόν, πώς τα σύμβολα και οι χειρονομίες βίας και υπεροχής δεν εξαφανίζονται ποτέ πραγματικά. Το MAGA λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο: η εικονογραφία του να πάρουμε πίσω, του να σταθούμε δυνατοί, του να ανακτήσουμε λειτουργεί ως τελετουργική αναπαράσταση μιας νοσταλγίας που αντικατοπτρίζει το αυταρχικό εγχειρίδιο που ο Kiefer επιδίωξε να αναδείξει.

Ένα από τα πιο ανησυχητικά στοιχεία του Occupations είναι η υπενθύμιση ότι μια απλή χειρονομία –το σήκωμα του χεριού– μπορεί ακόμα να προκαλέσει ενστικτώδη δυσφορία. Ο Kiefer εξανάγκαζε το κοινό του να έρθει αντιμέτωπο με τη δυσάρεστη αλήθεια ότι τα σύμβολα εξουσίας, όταν ενεργοποιούνται, μπορούν να ξαναζωντανέψουν ανά πάσα στιγμή.

Η εισβολή στο Καπιτώλιο στις 6 Ιανουαρίου 2021 ήταν μια ξεκάθαρη απόδειξη αυτού. Το πλήθος που επιτέθηκε στο Καπιτώλιο δεν διέπραξε απλώς μια πράξη πολιτικής βίας· ήταν μια αισθητική αναπαράσταση, ένας πίνακας αυταρχικών εξεγέρσεων του παρελθόντος. Σημαίες της Συνομοσπονδίας, θηλιές, στρατιωτικός εξοπλισμός, υψωμένες γροθιές – ήταν ένα κολάζ αυταρχικής εικονογραφίας, επανασυσκευασμένο για τη σύγχρονη Αμερική. Όπως ο επιτελεστικός χαιρετισμός του Kiefer, έτσι και αυτές οι εικόνες δεν ήταν κενές χειρονομίες· ήταν φορτισμένες με πρόθεση, σχεδιασμένες να επιβάλουν κυριαρχία και να ξαναγράψουν τη δημοκρατική αφήγηση.

Ο φερόμενος ναζιστικός χαιρετισμός του Ίλον Μασκ κατά τη διάρκεια της ομιλίας του στην ορκωμοσία του Τραμπ στις 20 Ιανουαρίου 2025, υπογραμμίζει ακόμη περισσότερο την ανησυχητική κανονικοποίηση της αυταρχικής αισθητικής. Είτε έγινε σκόπιμα είτε όχι, η εικόνα που προκάλεσε ήταν αδιαμφισβήτητη, προκαλώντας αντιδράσεις αλλά και συλλογική αδιαφορία από όσους έχουν ήδη απονευρωθεί από την όλο και πιο εμφανή αποδοχή της ιστορικής επανάληψης.

Οι χαιρετισμοί του Kiefer ανήκαν σε μια καλλιτεχνική παράδοση που περιλαμβάνει τον Charlie Chaplin στο The Great Dictator και τα φωτομοντάζ του John Heartfield – πράξεις αντίστασης που «έπαιζαν» με τα φασιστικά σύμβολα, αποκαλύπτοντάς τα ως γελοία. Αλλά ακόμα και ο Kiefer αναγνώριζε ότι η γραμμή μεταξύ παρωδίας και ταύτισης είναι επικίνδυνα λεπτή: «Δεν ταυτίζομαι με τον Νέρωνα ή τον Χίτλερ, αλλά πρέπει να αναπαραστήσω λίγο από όσα έκαναν για να καταλάβω την τρέλα.»

Ο Μασκ, ωστόσο, δεν είναι ένας καλλιτέχνης που εξερευνά το ιστορικό φάσμα του ολοκληρωτισμού. Είναι ένας δισεκατομμυριούχος (και σε μερικά χρόνια τρισεκατομμυριούχος) του Big Tech με παγκόσμια κοινωνική αναγνωρισιμότητα και πολιτική επιρροή. Όταν κάποιος με τη δύναμή του φλερτάρει εμμονικά με ακροδεξιά εικονικά μοτίβα είτε μέσω tweets που ενισχύουν θεωρίες συνωμοσίας, είτε μέσω φυσικών χειρονομιών που παραπέμπουν σε ναζιστικούς χαιρετισμούς, δεν μπορεί να απορριφθεί ως ένας ακόμα περφόμερ.

Ο Kiefer αμφισβητούσε την εξουσία· ο Μασκ είναι η εξουσία.