Η τέχνη της ελευθερίας και της λογοκρισίας

Μια μεγάλη συζήτηση έχει ανοίξει τις τελευταίες μέρες στην Κύπρο σχετικά με το τι είναι τέχνη, αν έχει όρια και ποια είναι αυτά, αλλά και μέχρι πού μπορεί να φτάσει η ελευθερία της έκφρασης ενός καλλιτέχνη.

Αφορμή στάθηκαν τα έργα του Γιώργου Γαβριήλ, εκπαιδευτικού/διευθυντή σε γυμνάσιο της Λευκωσίας και εικαστικού εδώ και 40χρόνια, ο οποίος ανήρτησε στον προσωπικό του λογαριασμό στο Facebook μια σειρά από έργα, όπου αποτυπώνεται ο Χριστός γυμνός, με κασκόλ ποδοσφαιρικής ομάδας ,ανάμεσα σε πρόσφυγες ή πάνω σε μοτοσυκλέτα. Σε άλλους πίνακές του απεικονίζεται ένας σκύλος να ουρεί τον Αρχιεπίσκοπο και το άγαλμα του Γεώργιου Γρίβα, ενώ σε άλλους συναντάμε υβρίδια ανθρώπων – ζώων ή και έναν ιερέα να θυμιατίζει με καπνογόνα.

Τα έργα του Γιώργου Γαβριήλ προκάλεσαν θύελλα αντιδράσεων από πολίτες στα social media λόγω του περιεχομένου τους, το οποίο θεωρήθηκε χυδαίο και βλάσφημο. Τον κατηγόρησαν ότι προσβάλλει το θρησκευτικό αίσθημα, τα ιερά σύμβολα και το εθνικό φρόνημα, καθώς και όλους εκείνους που ασπάζονται τον χριστιανισμό, οι οποίοι αποτελούν πλειοψηφία στην Κύπρο. Μόνο που η κριτική τους δεν περιορίστηκε στο αισθητικό αποτέλεσμα και την ερμηνεία των έργων, αλλά μετατράπηκε σε δριμεία επίθεση εναντίον του, με βρισιές, απειλές και προσβλητικές εκφράσεις, που δεν αρμόζουν σε καμία πολιτισμένη κοινωνία.

Το κύριο επιχείρημα όσων ξεσηκώθηκαν εναντίον του ήταν η κατάχρηση της ελευθερίας της έκφρασης που διέπει την τέχνη, αναφέροντας πως στην καλλιτεχνική δημιουργία θα πρέπει να υπάρχουν όρια, ώστε να μην καταπατώνται τα δικαιώματα των υπολοίπων. Η δε διπλή ιδιότητα του Γιώργου Γαβριήλ, αφού ο ίδιος είναι καθηγητής τέχνης σε σχολείο της Μέσης Εκπαίδευσης, προκάλεσε μεγάλη αναταραχή, αφού πολλοί ήταν εκείνοι που θεώρησαν πως οι μαθητές μπορεί να αποπροσανατολιστούν, να παρασυρθούν και να απομακρυνθούν από τις αξίες και τα ιδεώδη με τα οποία μεγαλώνουν.

Στο ίδιο μήκος κύματος κινήθηκε και το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, που μετά από τον σάλο που δημιουργήθηκε, αποφάσισε να λάβει δράση, διατάζοντας τη διεξαγωγή πειθαρχικής έρευνας εναντίον του καθηγητή. Κι αν ένας καλλιτέχνης πίστευε πως είχε στο πλευρό του την Παιδεία και τον Πολιτισμό ή έστω θα μπορούσε να υπάρξει ένα κλίμα διαλόγου με τους αρμόδιους, έκανε μέγα λάθος, αφού φαίνεται πως το υπουργείο δεν κατέχει ούτε το ένα ούτε το άλλο. Το απέδειξε, άλλωστε, και πρόσφατα, με τον διασυρμό της 16χρονης μαθήτριας που δημοσίευσε σε σχολική εφημερίδα άρθρο σχετικά με τον τρόπο διδασκαλίας του μαθήματος των θρησκευτικών.

Οι μεγαλύτερες και πιο έντονες αντιδράσεις ήρθαν από την Εκκλησία, η οποία, όμως, ξεπέρασε τα όρια, πολύ περισσότερο από όσο κατηγορείται ο ίδιος ο Γαβριήλ. Η αντίθεση της Εκκλησίας σε όσα απεικονίζουν και πρεσβεύουν οι πίνακες του καλλιτέχνη ήταν, αν μη τι άλλο, αναμενόμενη. Ωστόσο, εδώ συνέβη κάτι πρωτάκουστο. Ο Αρχιεπίσκοπος της Κύπρου, Χρυσόστομος Β’, απαίτησε από την πρώτη στιγμή – και συνεχίζει να επιμένει ακόμη και τώρα – την απόλυση του Γιώργου Γαβριήλ από το σχολείο όπου εργάζεται και την παύση εξάσκησης του επαγγέλματός του.

Αυτό είναι τουλάχιστον τρομακτικό. Είναι γνωστό πως οι σχέσεις Εκκλησίας και Κράτους είναι πολύ στενές στην Κύπρο, με την εμπλοκή των θρησκευτικών ηγετών στην πολιτική πραγματικότητα να είναι πολύ συχνή είτε άμεσα είτε έμμεσα. Αλλά το να απαιτεί η Εκκλησία να χάσει τη δουλειά του ένας καθηγητής /καλλιτέχνης επειδή πρεσβεύει διαφορετικές απόψεις μέσω των έργων του, ξεπερνά τη φαντασία, πόσω μάλλον όταν μιλάμε για μια ευρωπαϊκή και δημοκρατική χώρα. Η Εκκλησία δεν θα έπρεπε να έχει άποψη για το αν και πώς δικαιούται ένας καλλιτέχνης να εκφράζεται.

Το ζήτημα στην περίπτωση των έργων του Γιώργου Γαβριήλ δεν είναι ούτε το αν ο Χριστός φοράει τζιν παντελόνι, ούτε αν εμφανίζεται ολόγυμνος, ούτε αν ο ένας σκύλος ουρεί στα ράσα του Αρχιεπισκόπου και στο άγαλμα του Γεώργιου Γρίβα. Η ρίζα του προβλήματος είναι βαθύτερη και το να αναλωνόμαστε στα τεχνοτροπικά, συμβολικά και ερμηνευτικά χαρακτηριστικά των έργων είναι άκρως επικίνδυνο, αφού ξεφεύγουν από το πραγματικό διακύβευμα της υπόθεσης που είναι η ελευθερία της έκφρασης μέσω της τέχνης.

Μας σοκάρει ο Ιησούς ως easy rider, αλλά δεν μας σοκάρει το γεγονός ότι ένας άνθρωπος διώκεται για τις απόψεις του, επειδή έρχονται σε αντίθεση με τα θρησκευτικά και πολιτικά ιδεώδη της πλειοψηφίας; Είτε αρέσουν είτε δεν αρέσουν τα έργα του Γιώργου Γαβριήλ, το δικαίωμά του να τα ζωγραφίζει και να εκφράζει τις ιδέες και τα πιστεύω του μέσω της τέχνης του, θα έπρεπε να θεωρείται αυτονόητο. Αν αυτό τεθεί υπό διαπραγμάτευση, τότε θα πρέπει να αρχίσουμε όλοι να ανησυχούμε. Όχι μόνο οι υποστηρικτές του Γαβριήλ και του κάθε Γαβριήλ, αλλά κάθε πολίτης που θέλει να ζει σε μια δημοκρατική πολιτεία.

Η φίμωση των καλλιτεχνών και η απαγόρευση της ελεύθερης έκφρασής τους, μόνο προς τα πίσω μπορεί να μας πάει. Όσους ουρανοξύστες κι αν χτίσουμε, όσα διαβατήρια κι αν δώσουμε σε εκατομμυριούχους επενδυτές, όσο ανεπτυγμένη χώρα κι αν θέλουμε να θεωρούμαστε, οι τακτικές της λογοκρισίας θυμίζουν απολυταρχικά, ολοκληρωτικά και φασιστικά καθεστώτα.

To πού φτάνουν τα όρια της τέχνης και της ελεύθερης έκφρασης είναι ένα θεωρητικό ερώτημα που παραμένει αναπάντητο εδώ και αιώνες. Δεν θα το λύσουμε με τα έργα του Γιώργου Γαβριήλ. Αλλά μέχρι τότε, οι πίνακές του μπορούν να αρέσουν ή μπορεί να μην αρέσουν. Ο καθένας μπορεί να τους κρίνει αρνητικά ή θετικά, να τους θαυμάσει ή να αποστρέψει το πρόσωπο. Μπορεί να τους αγοράσει ή να τους απορρίψει. Όπως μπορεί να απορρίψει και τον ίδιο τον Γαβριήλ ως καλλιτέχνη. Δεν μπορεί, όμως, να του απαγορεύσει να εκφράζεται, ούτε να του στερήσει το δικαίωμα του να ζωγραφίζει ό,τι θέλει.

Μιλάμε για ανθρώπινα δικαιώματα, όχι για χρώματα.