Τα 200 χρόνια και το Δημογραφικό Πρόβλημα

Πριν από 200 χρόνια που έγινε η Επανάσταση του 1821, στόχος ήταν να μεγαλώσει όχι μόνο η έκταση του νέου κράτους με την απελευθέρωση της ιστορικής ελληνικής επικράτειας, αλλά και ο πληθυσμός του που θα ζούσε πλέον ελεύθερα και καλύτερα από το καθεστώς της οθωμανικής δουλείας.

Για τον λόγο αυτό άλλωστε η άνοδος του πληθυσμού ήταν διαρκής και εντονότερη από τις κατά καιρούς εδαφικές επεκτάσεις που λάβαιναν χώρα έπειτα από πολεμικές νίκες ή παραχωρήσεις. Για παράδειγμα, την περίοδο του Όθωνος 1833-1863 δεν υπήρξε καμμία εδαφική μεταβολή αλλά ο πληθυσμός αυξήθηκε κατά 14%.

Η τελευταία άνοδος (1995-2009) και η πρόσφατη πτώση (2010-σήμερα) του πληθυσμού. Πηγή: Ameco, Eurostat.

Ακόμα πιο εντυπωσιακή ήταν η μεταπολεμική εξέλιξη του πληθυσμού. Παρά τις καταστροφές της Κατοχής, την αλληλοσφαγή του Εμφυλίου και την αθρόα μετανάστευση του αγροτικού στοιχείου προς την Βόρεια Ευρώπη και τις ΗΠΑ, ο πληθυσμός της Ελλάδας μεταξύ 1949-2009 αυξήθηκε κατά 53%. Μια αξιοπρόσεκτη αύξηση παρατηρείται τις δεκαετίες του 1990 και του 2000, όταν η οικονομία ενσωματώθηκε στο Ευρώ, η χώρα ισχυροποιήθηκε και προσέλκυσε αρκετούς οικονομικούς μετανάστες ιδιαίτερα από τις γειτονικές χώρες.

Μετά όμως μπήκε στην βαθειά κρίση του 2010 και η ύφεση προκάλεσε ξανά ένα κύμα μετανάστευσης προς το εξωτερικό. Όπως φαίνεται και στο σχετικό διάγραμμα, μεταξύ 2010 και 2019 ο πληθυσμός μειώθηκε κατά 400.000 άτομα.

Αυτή την φορά όμως δεν ήταν οι ανειδίκευτοι αγροτικοί πληθυσμοί αλλά εξειδικευμένα στελέχη, η φυγή των οποίων φρέναρε την άνοδο της εθνικής παραγωγικότητας και ήταν ένας από τους λόγους που κατέρρευσε με τόσο πάταγο η ελληνική οικονομία στην διάρκεια των Μνημονίων.

Το κύμα φυγής που σημειώθηκε ήταν αριθμητικά το μεγαλύτερο, οικονομικά το επαχθέστερο και εθνικά το απειλητικότερο από όσες αιμορραγίες πληθυσμού είχαν συμβεί στην διάρκεια των 200 ετών ελεύθερου κράτους, με εξαίρεση τον Πόλεμο του 1940 και την Κατοχή.

Μερικοί ισχυρίζονται ότι κάποιοι από αυτούς ήταν οικονομικοί μετανάστες και τώρα παλιννόστησαν στην πατρίδα τους. Και πάλι όμως το κόστος ήταν σημαντικό γιατί έτσι χάθηκε η ευκαιρία ενσωμάτωσης τους στην Ελλάδα όπου θα συνέχιζαν να προσφέρουν εργασία και εισφορές.

Οι συνέπειες της φυγής μεγεθύνονται ακόμα περισσότερο όταν προβληθούν στο ευρύτερο δημογραφικό τοπίο της χώρας, το οποίο ανεξάρτητα από τις παραπάνω εξελίξεις βρισκόταν ήδη εδώ και τρείς δεκαετίες σε μία συστηματική παρακμή.

Αδύναμη οικονομία με φθίνοντα πληθυσμό

Συνδυάζοντας το φαινόμενο της χρόνιας δημογραφικής παρακμής με την μεγάλη φυγή της προηγούμενης δεκαετίας, προκύπτει ένα ιδιαζόντως ζοφερό σενάριο για την εξέλιξη του πληθυσμού τα προσεχή χρόνια.

Οι συνέπειες δεν θα περιοριστούν μόνο στις μονότονες στατιστικές των απογραφών, αλλά θα επηρρεάσουν άμεσα και σημαντικά όλα τα δύσκολα προβλήματα της χώρας: πρώτα από όλα φυσικά την οικονομία, αλλά επίσης την άμυνα, την γεωπολιτική της θέση, την εισροή μεταναστών, ακόμα και το πώς προσλαμβάνεται η χώρα στον εξωτερικό κόσμο ως συνδυασμός ισχύος και αξιών πολιτισμού. Ας τα δούμε λίγο πιο συγκεκριμένα:

Πρώτη και καθοριστική θα είναι η επίδραση στην οικονομική εξέλιξη, κυρίως στην σφαίρα της παραγωγής και μετά στις μακρο-οικονομικές διαστάσεις. Η μείωση του ενεργού πληθυσμού θα περιορίσει την εκμάθηση νέων τεχνολογιών και με τη σειρά του αυτό θα οδηγήσει σε υποστελέχωση την παραγωγή υψηλής προστιθέμενης αξίας.

Σε μια περίοδο που όλη η Ευρώπη ανασυντάσσεται σε ένα νέο και απαιτητικό μοντέλο παραγωγής, στην Ελλάδα θα κυριαρχούν μικρές μονάδες χαμηλής τεχνολογίας και κυρίως στον τομέα των απλών υπηρεσιών. Αυτό είναι το χρόνιο μειονέκτημα της Ελλάδας να επιτύχει τις λεγόμενες «οικονομίες κλίμακας» που θα της έδιναν μια ισχυρή ώθηση στον διεθνή συναγωνισμό για την προσέλκυση μεγάλων ξένων επενδύσεων.

Η αδυναμία προσέλκυσης και βιωσιμότητας μονάδων υψηλής προστιθέμενης αξίας θα επηρεάσει άμεσα και αρνητικά όλο το σύμπλεγμα εισοδημάτων, συντάξεων και ασφαλιστικού συστήματος. Επειδή και τα εισοδήματα θα είναι χαμηλότερα αλλά και οι παραγωγικές ηλικίες που τα δημιουργούν θα συρρικνωθούν.

Ταυτόχρονα, οι πιο ηλικιωμένοι λαμβάνουν συντάξεις κατά πολύ μεγαλύτερες από αυτές που σχεδιάζεται να δοθούν στους σημερινούς εργαζόμενους. Βραχυχρόνια, η μόνη διαφυγή είναι να αυξάνεται το δημόσιο χρέος για να πληρώνει τις μεγάλες συντάξεις αλλά για την Ελλάδα η υπερχρέωση έχει προ πολλού υπερβεί τα όρια ανοχής της Ευρωζώνης και τα περιθώρια είναι από ισχνά έως απλώς ανύπαρκτα.

Σημειωτέον, ότι από τον Β΄ Παγκόσμιο και μετά, συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο καθώς κάθε γενεά προσδοκούσε να ζήσει καλύτερα από την προηγούμενη. Η μείωση του πληθυσμού επιφέρει μία ραγδαία ανατροπή αυτού του μοντέλου αλληλεγγύης γενεών, προκαλώντας εντάσεις και εχθρότητες που ως κοινωνία δεν έχουμε ξαναδιαχειριστεί.

Η δημογραφική γήρανση θα πλήξει επίσης την γεωπολιτική ικανότητα της χώρας, γιατί με μειωμένο πληθυσμό στις δυναμικές ηλικίες θα καταφεύγει όλο και περισσότερο στην προμήθεια ακριβών οπλικών συστημάτων που κάθε φορά θα επιβαρύνουν την ήδη εξασθενημένη δυναμική της οικονομίας.

Κάτι παρόμοιο δηλαδή με το σύνδρομο των κρατιδίων στον Αραβικό Κόλπο να αγοράζουν διαρκώς όπλα για να μην τους καθυποτάξει το Ιράν. Η διαφορά είναι όμως ότι εμείς χωρίς τα πετρέλαια θα χρεωνόμαστε όλο και περισσότερο, επιτείνοντας το αδιέξοδο του ασφαλιστικού συστήματος και του χρέους που είδαμε παραπάνω.

Η αργυρή οικονομία

Παρά τους ορατούς και μεγάλους κινδύνους για την εξέλιξη της χώρας, υπάρχουν αρκετοί που θεωρούν ότι το μοντέλο δημογραφικής γήρανσης είναι οικονομικά βιώσιμο με ένα τρόπο που στην πραγματικότητα το οξύνει.

Η υπόθεση είναι ότι η Ελλάδα με την ηλιοφάνεια που έχει θα προσελκύει και άλλους ηλικιωμένους από την Βόρεια Ευρώπη που θα προστίθενται στις δικές μας ομάδες συνταξιούχων, διαμορφώνοντας έτσι την αποκαλούμενη “ασημένια οικονομία” (silver economy) από το χρώμα των κροτάφων που θα κυριαρχούν στον πληθυσμό.

Προβλέπεται ότι αυτό θα οδηγήσει σε μια ισχυρή ζήτηση υπηρεσιών διαμονής και προϊόντων διαβίωσης, από κατοικίες και σπορ έως τοπικές κουζίνες και περίθαλψη που θα επαρκούν για να κρατούν την οικονομία σε υψηλά επίπεδα δραστηριότητας και απασχόλησης.

Το μοντέλο αυτό μπορεί όντως να αναπτυχθεί στην Ελλάδα, σε καμμία περίπτωση όμως δεν αποτελεί υποκατάστατο μιας εύρωστης οικονομίας ή ακόμα περισσότερο την εναλλακτική επιλογή μιας δυναμικής κοινωνίας.

Ο λόγος είναι ότι η χώρα θα παραμείνει με τεχνολογική υστέρηση αφού τα περισσότερα αγαθά δεν θα είναι διεθνώς εμπορεύσιμα, ενώ είναι πιθανό ένας σημαντικός αριθμός εργαζομένων να προέρχεται από μετανάστες αφού το εγχώριο δυναμικό δεν θα επαρκεί ή δεν θα επιλέγει αυτές τις εργασίες.

Επιπλέον, η μεγάλη προσέλκυση ηλικιωμένων πληθυσμών από άλλες χώρες, αναπόφευκτα θα εμπεδώσει και ένα κλίμα αποθάρρυνσης κοινωνικών πρωτοβουλιών και πειραματισμών για να μην διαταραχθεί η «ησυχία και τάξη» που θα επιζητούν όσοι έρχονται.

Ίσως αυτό να ταίριαζε με ένα ελβετικό τοπίο ή τα ψαροχώρια στην Σκανδιναβία, στην Ελλάδα πάντως θα οδηγούσε σε αδράνεια και αναστολή ένα σωρό διεργασίες και ζητήματα που ακόμα δεν έχουν διευθετηθεί οριστικά – από τις χρήσεις γης έως τις βιομηχανικές ζώνες για να αναφέρουμε δύο από τα συνηθέστερα παραδείγματα και να μην μιλήσουμε για άλλες πιο ιδιοσυγκρασιακές διαφορές.

Με λίγα λόγια, η δημογραφική παρακμή αναπόφευκτα θα επιφέρει όλο και περισσότερες αρνητικές συνέπειες στην κοινωνική συνοχή, την εθνική ισχύ και την παραγωγική ικανότητα της χώρας. Συμπυκνώνει και εκφράζει τις μείζονες δυσκολίες και τα επικείμενα αδιέξοδα, από την διαρκή κρίση στα ελληνοτουρκικά έως το συνταξιοδοτικό χάος. Και από το εκρηκτικό δημόσιο χρέος που πάλι συσσωρεύτηκε τα τελευταία χρόνια έως την επιρροή της χώρας στα ευρωπαϊκά και διεθνή θέματα, η οποία συχνά κλονίζεται παρά τις σημαντικές πρωτοβουλίες που αναλαμβάνονται για να ανατρέψουν την φθίνουσα φορά των πραγμάτων.

Τι μπορεί να γίνει

Το δημογραφικό είναι λοιπόν το μείζον θέμα που έχουμε σήμερα. Αν χειροτερεύσει, όλα θα πάνε χειρότερα. Αν βελτιωθεί σημαντικά, θα ανοίξουν παράθυρα ευκαιρίας σε πολλούς τομείς. Δυστυχώς όμως δεν επιδέχεται λύσεις που είναι ταυτόχρονα εύκολες και γρήγορες.

Στην πραγματικότητα, μόνο δύο τρόποι υπάρχουν να το επηρρεάσουμε: ο ένας τρόπος είναι με την συστηματική άνοδο της γονιμότητας του πληθυσμού, αν και τα εργαλεία πολιτικής που είναι διαθέσιμα δεν είναι πάντοτε αποτελεσματικά και παίρνει συνήθως μια γενεά για να ολοκληρωθούν.

Ο δεύτερος τρόπος είναι με την άμεση μετανάστευση που αυξάνει τόσο τον πληθυσμό όσο και τον μέσο όρο της γονιμότητας. Το πρόβλημα σήμερα έχει γίνει πιο περίπλοκο με την έκρηξη του κύματος προσφύγων και θέλει ένα πολύ επιδέξιο μηχανισμό επιλογής και ενσωμάτωσης για να μετριαστούν οι δυσκολίες προσαρμογής τους στην χώρα μας και να επιταχυνθεί η αποδοχή τους από την ελληνική κοινωνία.

Στην Ελλάδα πρέπει να συνδυαστούν και οι δύο προσεγγίσεις, με στόχο πρώτα να ανακοπεί η δημογραφική παρακμή και μετά να αρχίσει η λεγόμενη «δημογραφική αναστροφή», αν θέλουμε η χώρα να παραμείνει σε μια τροχιά ισχυροποίησης και προόδου και μετά τα 200 πρώτα χρόνια.

Εξ όσων γνωρίζω, το θέμα δεν απασχόλησε τους εορτασμούς της επετείου ενώ είναι ζωτικής σημασίας εάν θέλουμε να εορτάσουμε και τα επόμενα σημαδιακά έτη. Για αυτό ξεκινούμε μια σειρά άρθρων για να το αναδείξουμε όπως πρέπει.

Στο επόμενο, θα περιγράψουμε ποια υπήρξαν τα γεγονότα που οδήγησαν στην δημογραφική κατάρρευση τις προηγούμενες δεκαετίες και πώς οι συνέπειες τους μπορούν – έστω και εκ των υστέρων – να αντιμετωπιστούν.