Τα makerspaces της Ηπείρου είναι εργαστήρια ελπίδας

Η Ήπειρος, μια από τις φτωχότερες και λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές της Ελλάδας σύμφωνα με τους δείκτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα των προκλήσεων της ελληνικής υπαίθρου: γήρανση πληθυσμού, εγκατάλειψη χωριών και υποτυπώδεις υποδομές.

Ο δημόσιος διάλογος συχνά προβάλλει ως τη μόνη ρεαλιστική απάντηση την προσέλκυση επενδύσεων ή την τουριστική ανάπτυξη. Ωστόσο, τα παραδοσιακά αναπτυξιακά μοντέλα, που εστιάζουν αποκλειστικά στην οικονομική μεγέθυνση, αποτυγχάνουν να αντιμετωπίσουν τις βαθύτερες αιτίες αυτών των προβλημάτων, αφήνοντας τις περιφερειακές κοινότητες χωρίς βιώσιμες λύσεις.

Μέσα σε αυτό το σκηνικό, μια σιωπηλή επανάσταση φαίνεται να αναδύεται στα βουνά της Ηπείρου. Τρία makerspaces –το Τζουμέικερς, το Pokari Project και το Habibi Works– προτείνουν μια διαφορετική προσέγγιση, βασισμένη στις τοπικές ανάγκες, τη συνεργασία και την επανασύνδεση με τη φύση. Δίνουν στις κοινότητες την ευκαιρία να ανακαλύψουν ξανά τί σημαίνει βιωσιμότητα, αλληλεγγύη και δικαιοσύνη, αποδεικνύοντας ότι η βιώσιμη καινοτομία και η δημιουργία μπορούν να υπάρξουν ακόμη και στις πιο απομακρυσμένες γωνιές της χώρας.

Όπως επισημαίνει η πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα της Δανάης Λιοδάκη, που υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος CORAL, αυτές οι πρωτοβουλίες δεν περιορίζονται στην κριτική του αποτυχημένου παραδοσιακού αναπτυξιακού μοντέλου. Χτίζουν τις βάσεις για εναλλακτικές προοπτικές, ενσωματώνοντας τη λογική της αποανάπτυξης. Η έρευνα δείχνει πώς τα συγκεκριμένα makerspaces λειτουργούν ως πυρήνες αλλαγής, αναδεικνύοντας προσεγγίσεις που απορρίπτουν την ανάπτυξη ως αυτοσκοπό και εστιάζουν στην ενίσχυση της κοινότητας, τη διαχείριση των κοινών πόρων, την κοινωνική και την περιβαλλοντική δικαιοσύνη.

Τρία makerspaces, τρεις εναλλακτικές

Τζουμέικερς. Στο χωριό Καλέντζι, το κοινοτικό εργαστήριο Τζουμέικερς ξεκίνησε ως ερευνητική πρωτοβουλία του P2P Lab και σταδιακά πέρασε στα χέρια της τοπικής κοινωνίας. Στόχος του είναι η εκδημοκρατικοποίηση της τεχνολογίας μέσω του σχεδιασμού και της κατασκευής εργαλείων για μικροκαλλιεργητές. Οι συμμετέχοντες μοιράζονται όχι μόνο εργαλεία αλλά και γνώση. Όπως περιγράφει ένας αγρότης στη σχετική έρευνα της Λιοδάκη: «Φτιάξαμε έναν μύλο ρίγανης. Αυτός ο μύλος ταξίδεψε στην Κρήτη, όπου μια άλλη ομάδα τον βελτίωσε. Μπορεί να ταξιδέψει από την Κρήτη στην Αργεντινή ή την Ιαπωνία, να γίνει καλύτερος και καλύτερος […] μέχρι να λύσει πραγματικά τα προβλήματά μας.»

Pokari Project. Στο σχεδόν εγκαταλειμμένο χωριό Ελαφότοπος, το Pokari Project αναβιώνει την επεξεργασία μαλλιού προβάτων, που μέχρι πρότινος θεωρούνταν άχρηστο. Μέσα από την παραγωγή βιώσιμων νημάτων, το project συνδέει την οικολογική φροντίδα με τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Ένας συμμετέχων εξηγεί: «Ο ρυθμός εδώ είναι αργός, βασισμένος στη φύση και τις γεωργικές διαδικασίες. Η παραγωγή βουτύρου ξεκινά από τη φροντίδα των προβάτων. Είναι μια πολύ πιο αργή διαδικασία από το να πας στο σούπερ μάρκετ.»

Habibi Works. Πλησίον του στρατοπέδου προσφύγων στον Κατσικά, το Habibi Works λειτουργεί ως χώρος ενδυνάμωσης και συμπερίληψης. Εδώ, πρόσφυγες, ντόπιοι και διεθνείς εθελοντές συνεργάζονται για να δημιουργήσουν προϊόντα και να ανταλλάξουν ιδέες. Όπως αποτυπώνεται στην έρευνα της Λιοδάκη, ένας πρόσφυγας συμμετέχων αναφέρει: «Δουλεύω 12 ώρες σε εργοστάσιο… Αλλά, ό,τι και να γίνει, δεν μπορώ να ξεκουραστώ· θέλω να πάω στο Habibi. Είναι θέμα αγάπης.»

Κοινοί πόροι, φροντίδα και κοινότητα ως βάσεις της αλλαγής

Η έρευνα της Λιοδάκη εντοπίζει τρεις πυλώνες που διαπερνούν αυτά τα makerspaces: κοινούς πόρους, φροντίδα και κοινότητα.

• Κοινοί πόροι: Τα εργαλεία, οι γνώσεις και οι αποφάσεις είναι κοινά. Στο Τζουμέικερς, για παράδειγμα, οι συμμετέχοντες μπορούν να δανείζονται εργαλεία, να μαθαίνουν από άλλους και να μοιράζονται λύσεις που είναι προσβάσιμες σε όλους.
• Φροντίδα: Από τη βιωσιμότητα του περιβάλλοντος έως τη συναισθηματική ευημερία, η φροντίδα είναι κεντρικής σημασίας. Στο Pokari Project, η χρήση φυσικών υλικών αντικατοπτρίζει τον σεβασμό για τη φύση, ενώ στο Habibi Works, η καθημερινή ρουτίνα των κοινών γευμάτων και της καθαριότητας ενισχύει την αλληλεγγύη. Όπως σημειώνει η Λιοδάκη: «Η αλληλεγγύη που προάγουν […] δεν είναι μόνο πολιτική αρχή αλλά και καθημερινή, συναισθηματική πρακτική.»
• Κοινότητα: Αυτοί οι χώροι επανασυνθέτουν δεσμούς που έχουν αποδυναμωθεί. Στο Habibi Works, η λήψη αποφάσεων γίνεται με βάση τη συναίνεση, ενώ στο Pokari Project γεφυρώνονται οι γενεαλογικές διαφορές. Όπως εξηγεί ένας ιδρυτής: «Οι ηλικιωμένες γυναίκες των χωριών συμμετέχουν στα εργαστήρια. Οι νέοι μαθαίνουν από αυτές. Δημιουργείται ένας διάλογος γενεών που είχε χαθεί.»

Ανοιχτοί χώροι, ανοιχτά μέλλοντα

Η Λιοδάκη σημειώνει ότι αυτές οι πρωτοβουλίες λειτουργούν ως σπόροι για την εμφάνιση ολιστικών εναλλακτικών μελλοντικών προοπτικών. Μέσα από την τοπική παραγωγή, τη βιώσιμη χρήση των διαθέσιμων πόρων και τη συμπεριληπτική λήψη αποφάσεων, αυτά τα makerspaces δείχνουν ότι η αλλαγή ξεκινά με τις μικρές, καθημερινές που διαμορφώνουν νέες αξίες, επαναπροσδιορίζουν τις προτεραιότητες και προτείνουν έναν διαφορετικό τρόπο ζωής.

Τα makerspaces της Ηπείρου είναι εργαστήρια ελπίδας. Μέσα από τη λογική των κοινών πόρων, της φροντίδας και της κοινότητας, αμφισβητούν το κυρίαρχο αφήγημα της οικονομικής μεγέθυνσης και μας καλούν να ξανασκεφτούμε τί σημαίνει πραγματική, βιώσιμη πρόοδος. Σε μια εποχή γεμάτη προκλήσεις, αυτά τα μικρά περιφερειακά εγχειρήματα μας δείχνουν ότι η ουσιαστική αλλαγή ξεκινά από τις παρυφές, εκεί όπου η ανάγκη συναντά τη φαντασία.

Ωστόσο, δεν λείπουν οι προκλήσεις. Η έλλειψη χρόνου και πόρων περιορίζει τη συμμετοχή, ενώ η βιωσιμότητα αυτών των εγχειρημάτων εξαρτάται από την υποστήριξη που θα λάβουν όχι μόνο από τις τοπικές κοινότητες αλλά και από θεσμικούς φορείς που οφείλουν να αναγνωρίσουν τη σημασία τους.