Θεμελιώδεις ελευθερίες: Η βεβαρημένη κληρονομιά του 2021 και η μάχη του 2022

Οι τελευταίες μέρες του Δεκεμβρίου προσφέρονται πάντοτε για έναν αναστοχασμό επί όσων συνέβησαν τη χρονιά που πέρασε, καθώς και για τη διατύπωση εκτιμήσεων για την πορεία της επόμενης. Το 2021 όμως δεν ήταν μια συνηθισμένη χρονιά και δεν είναι δυνατό να αντιμετωπιστεί παρά ως συνέχεια της ιδιαίτερης συνθήκης της πανδημίας που ξέσπασε το 2020 και αναμένεται να συνεχιστεί το 2022. Οι σκέψεις που ακολουθούν επικεντρώνονται στις επιπτώσεις αυτής της συνθήκης στις θεμελιώδεις ελευθερίες, που βρέθηκαν για άλλη μια φορά στο μάτι του κυκλώνα.

Μιλώντας, λοιπόν, για την υγειονομική κρίση θα πρέπει πρώτα απ’ όλα να αναλογιστούμε τη σχέση της με την οικονομική κρίση που είχε προηγηθεί. Στη χώρα μας, τα τρία Μνημόνια έπληξαν καίρια τα κοινωνικά δικαιώματα στην υγεία και στην κοινωνική ασφάλιση, καθώς και τα εν γένει εργασιακά δικαιώματα η προστασία των οποίων συρρικνώθηκε με μέτρα όπως η φαλκίδευση των συλλογικών διαπραγματεύσεων ή η καθιέρωση του υποκατώτατου μισθού. Η απόλυτη προτεραιότητα που δόθηκε από τις κυβερνήσεις και την Ευρωπαϊκή Ένωση στην αποπληρωμή του δημόσιου χρέους είχε όμως, πέραν όλων των άλλων, ένα τίμημα που αποδείχθηκε κρίσιμο.

Οι περικοπές στο δημόσιο σύστημα υγείας το έπληξαν σε τέτοιο βαθμό, που η υγειονομική κρίση το βρήκε αδύναμο και αποδεκατισμένο. Με απλά λόγια, η συρρίκνωση της προστασίας των κοινωνικών δικαιωμάτων στη φάση της οικονομικής κρίσης οδήγησε στη συρρίκνωση των θεμελιωδών ελευθεριών στη φάση της υγειονομικής κρίσης.

Το πρώτο lockdown του Μαρτίου 2020 συνοδεύτηκε από τις διαβεβαιώσεις του ίδιου του πρωθυπουργού ότι δραστικά μέτρα, όπως η απαγόρευση κυκλοφορίας, ήταν αναγκαία για να κερδηθεί χρόνος και να ενισχυθεί το ΕΣΥ.

Πολύ σύντομα όμως, η κυβέρνηση Μητσοτάκη φρόντισε να δείξει ότι η «επιστροφή του κράτους» δεν σήμαινε επιστροφή του κράτους πρόνοιας αλλά ενίσχυση της Αστυνομίας στους δρόμους. Έτσι, το επόμενο lockdown επέτρεπε τη λειτουργία των υπαίθριων λαϊκών αγορών ενώ απαγόρευε τις συναθροίσεις στην επέτειο του Πολυτεχνείου και της 6ης Δεκέμβρη του 2020.

Στην πραγματικότητα, η κυβέρνηση Μητσοτάκη παρουσίασε τον περιορισμό της διασποράς του ιού ως ασύμβατο με τον πυρήνα θεμελιωδών δημοκρατικών ελευθεριών που κατακτήθηκαν με σκληρούς κοινωνικούς αγώνες στη μεταπολίτευση την ίδια στιγμή που μείωνε ανερυθρίαστα τις κρατικές δαπάνες για την δημόσια υγεία.

Αυτό το μοτίβο συνεχίστηκε και το 2021 με ακόμα πιο προκλητικό τρόπο. Στα τέλη Ιανουαρίου, εκδόθηκε από τον Αρχηγό της ΕΛ.ΑΣ. η τρίτη κατά σειρά απόφαση απαγόρευσης των δημόσιων υπαίθριων συναθροίσεων, φροντίζοντας πάντως να διευκρινίσει ότι η απαγόρευση δεν αφορούσε τον συνωστισμό στους κλειστούς χώρους των εμπορικών κέντρων.

Με τη συγκεκριμένη απόφαση η κυβέρνηση και η ηγεσία της ΕΛΑΣ προσπάθησαν ανεπιτυχώς να ανασχέσουν εν τη γενέσει τους τις κινητοποιήσεις των φοιτητών κατά του νομοθετικού πλαισίου που προβλέπει, μεταξύ άλλων, την εγκατάσταση ειδικών φρουρών της Αστυνομίας στα Πανεπιστημιακά Ιδρύματα.

Το γεγονός ότι η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας δεν αρκέστηκε στην κατάργηση του πανεπιστημιακού ασύλου με το ν. 4623/2019 αλλά προχώρησε επιπλέον στη σύσταση ειδικού σώματος της Αστυνομίας για τα Πανεπιστήμια εξηγείται σε πρώτο επίπεδο από τη βούλησή της να θέσει τέρμα στη ριζοσπαστική κληρονομιά της μεταπολίτευσης.

Ο στόχος της ήταν η απαλλαγή των πανεπιστημιακών χώρων από τις κινηματικές διαδικασίες, τις συνελεύσεις, τις εκδηλώσεις, τη διακίνηση εντύπων και συνολικά η πειθάρχηση του φοιτητικού κινήματος που εμποδίζει την πλήρη ιδιωτικοποίηση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Ιδιαίτερη σημασία έχει όμως και η μεθόδευση της κυβέρνησης να προχωρήσει στην ψήφιση του ν. 4777/2021 παρά τις αντιδράσεις σύσσωμης σχεδόν της πανεπιστημιακής κοινότητας, σε μια περίοδο κατά την οποία ίσχυε ο γενικός περιορισμός κυκλοφορίας.

Η κυνική εργαλειοποίηση της πανδημίας αναδεικνύεται ακόμα περισσότερο εάν συνυπολογιστεί το γεγονός ότι δεν υπήρχε κανένας αντικειμενικός λόγος επίσπευσης της εν λόγω νομοθετικής πρωτοβουλίας καθώς δεν γίνονταν μαθήματα δια ζώσης και ως εκ τούτου η κυκλοφορία στα Πανεπιστήμια (άρα και η πιθανότητα διάπραξης αδικημάτων, τα οποία υποτίθεται ότι επιδιώκεται να αποτραπούν) ήταν μηδαμινή.

Η εν λόγω επιλογή συνοδεύτηκε από επανειλημμένες εισβολές των ΜΑΤ στο ΑΠΘ και άγριους ξυλοδαρμούς φοιτητών, το κατασταλτικό κρεσέντο όμως γύρισε μπούμερανγκ και η κυβέρνηση ανακοίνωσε την αναστολή εφαρμογής του μέτρου, έχοντας προλάβει βέβαια προηγουμένως να δηλητηριάσει συστηματικά τη δημόσια σφαίρα με την παρουσίαση των ΑΕΙ ως «εστιών ανομίας».

Την ίδια περίοδο, παραβιάστηκε η θεμελιωδέστερη αρχή του κράτους δικαίου, η αρχή της νομιμότητας, στην υπόθεση του Δημήτρη Κουφοντίνα που προχώρησε σε δίμηνη απεργία πείνας ενάντια στην παραβίαση του φωτογραφικού νόμου που η ίδια η κυβερνητική πλειοψηφία είχε ψηφίσει. Η θεσμοθετημένη στο Σωφρονιστικό Κώδικα απεργία πείνας παρουσιάστηκε ως εκβιασμός, ενώ είχε αποκλεισθεί τεχνηέντως οποιαδήποτε δυνατότητα δικαστικής προστασίας του κρατουμένου. Και τούτο ενώ δεν παρουσιάστηκε κανένα επιχείρημα που να αντικρούει τη θέση ότι ο νόμος παραβιάστηκε διότι ουδέποτε ο κρατούμενος επαναμετήχθη στον Κορυδαλλό όπως προβλεπόταν.

Η αυταρχική διολίσθηση της κυβέρνησης συνεχίστηκε μέχρι τους άγριους ξυλοδαρμούς νεαρών από άνδρες της ομάδας ΔΙΑΣ στη Ν. Σμύρνη κατά τη διάρκεια ελέγχου τήρησης των μέτρων απαγόρευσης της κυκλοφορίας.

Από τότε υπήρξε μια ολιγόμηνη ανάπαυλα, που συνοδεύτηκε από την αποπομπή του Μιχάλη Χρυσοχοϊδη από την ηγεσία του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη στα τέλη του καλοκαιριού. Δυστυχώς όμως, το επόμενο τραγικό περιστατικό αστυνομικής βίας και αυθαιρεσίας απέδειξε ότι το πρόβλημα είναι δομικό. Η αλόγιστη χρήση βίας από άνδρες της ομάδας ΔΙΑΣ έφερε έναν νέο νεκρό, το 18χρονο Ρομ Νίκο Σαμπάνη που εκτελέστηκε εν ψυχρώ στο Πέραμα με 38 σφαίρες, αλλά και μια νέα προσπάθεια συγκάλυψης των δραστών από την ηγεσία της ΕΛΑΣ.

Το νέο αφήγημα της κυβέρνησης, εξάλλου, βασιζόταν στην παρουσίαση του εμβολιασμού ως ταυτόσημου με τη λήξη της πανδημίας. Ακόμα και έτσι όμως, η κυβέρνηση δεν προχώρησε σε μια αξιόπιστη και αποτελεσματική εμβολιαστική καμπάνια, η οποία θα προϋπέθετε δομές πρωτοβάθμιας ιατρικής ενημέρωσης και φροντίδας ώστε να επιτευχθεί η ενημερωμένη συναίνεση των πολιτών που είχαν εύλογες επιφυλάξεις. Αντίθετα, αποδυνάμωσε ακόμα περισσότερο το ΕΣΥ με αναστολές εργασίας υγειονομικών και με μέτρα διαχωρισμού που έστελναν το λάθος μήνυμα τόσο στους εμβολιασμένους όσο και στους ανεμβολίαστους.

Ο προσανατολισμός της στα μέτρα οικονομικού εξαναγκασμού για τους ανεμβολίαστους, πέρα από την αμφίβολη συνταγματικότητά τους, είναι η άλλη όψη του νομίσματος της άρνησής της να λάβει οποιοδήποτε μέτρο ενίσχυσης του ΕΣΥ και περιορισμού της διασποράς του ιού σε ΜΜΜ, σχολεία και μαζικούς εργασιακούς χώρους.

Η άλλη όψη αυτής της ανερμάτιστης πολιτικής ήταν η αύξηση της δυσπιστίας απέναντι στον ίδιο τον εμβολιασμό, η οποία τροφοδότησε ανορθολογικά ρεύματα και επέτρεψε σε ακροδεξιές ομάδες να εμφανιστούν σε δημόσιες συγκεντρώσεις. Χαρακτηριστική ήταν η περίπτωση των φασιστοειδών «Θεματοφυλάκων του Συντάγματος» που άρπαξαν διευθυντή Γυμνασίου από το σχολείο του στην Πιερία και τον μετέφεραν στο Αστυνομικό Τμήμα όπου οι αστυνομικοί τους παρακολουθούσαν άπραγοι μέχρι να παρέμβει εισαγγελέας.

Το πεδίο όμως στο οποίο οι θεμελιώδεις ελευθερίες δοκιμάστηκαν περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο, όσο κι αν τράβηξε ελάχιστα τα φώτα της δημοσιότητας, ήταν η αντιμετώπιση προσφύγων και μεταναστών. Η αρχή της μη επαναπροώθησης αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο του διεθνούς προσφυγικού δικαίου και απαγορεύει την επιστροφή των προσφύγων με οποιονδήποτε τρόπο σε εδάφη όπου αντιμετωπίζουν κίνδυνο δίωξης.

Στην Ελλάδα όμως, οι επαναπροωθήσεις προσφύγων γίνονται συστηματικά κατά παράβαση του διεθνούς και εθνικού δικαίου και καλύπτονται από μια «συνωμοσία σιωπής». Ακόμα και όταν μαθεύονται κραυγαλέες περιπτώσεις, όπως η επαναπροώθηση αφγανού διερμηνέα της Frontex, το ελληνικό κράτος αδιαφορεί.

Άλλωστε, ο υπουργός Εσωτερικών Μάκης Βορίδης δεν δίστασε να δηλώσει ανοιχτά ότι γίνονται επαναπροωθήσεις. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι σε πολλές περιπτώσεις δεν μιλάμε πλέον κατ’ ακριβολογία για επαναπροωθήσεις αλλά για απαγωγές, καθώς κουκουλοφόροι αρπάζουν αυτούς τους ανθρώπους από την ενδοχώρα και τους μεταφέρουν στην Τουρκία…

Δεν έχουμε κανένα λόγο να ελπίζουμε σε αλλαγή πλεύσης της κυβέρνησης τη νέα χρονιά. Στο νέο προϋπολογισμό που ψηφίστηκε πριν από λίγες μέρες περιλαμβάνονται για δεύτερη χρονιά εν μέσω πανδημίας περικοπές δαπανών για την υγεία, παρότι η περίφημη μελέτη Τσιόδρα-Λύτρα έδειξε ότι η έλλειψη ΜΕΘ και υγειονομικού προσωπικού στα νοσοκομεία στοιχίζει καθημερινά σε ανθρώπινες ζωές.

Η κυβέρνηση, λοιπόν, αναμένεται να επιμείνει στην επιλογή της να ενισχύει την καταστολή και όχι τη δημόσια υγεία. Από την άλλη πλευρά, το 2021 αναδείχθηκε περισσότερο από κάθε άλλη φορά τα τελευταία χρόνια η σημασία των κινημάτων: οι φοιτητές απέδειξαν ότι η καλύτερη προστασία των δημοκρατικών δικαιωμάτων είναι η άσκησή τους και αχρήστευσαν στην πράξη τις απαγορεύσεις των συναθροίσεων διαδηλώνοντας μαζικά και τηρώντας τα μέτρα υγειονομικής ασφάλειας.

Χάρη σε αυτές τις κινητοποιήσεις, εξάλλου, με την καθοριστική συμβολή της Πρωτοβουλίας Νομικών και Δικηγόρων για τα Δημοκρατικά Δικαιώματα, καταδείχτηκε στην κοινωνία η βασιμότητα του αιτήματος του Δημήτρη Κουφοντίνα. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσονται βεβαίως και οι εργατικοί αγώνες στην e-food και την Cosco, που έδειξαν τη δύναμη που μπορεί να διαμορφώσει μια εναλλακτική προοπτική στην κοινωνία.

Με αυτά τα δεδομένα, το κρίσιμο στοίχημα για να πάρουμε τις ζωές μας πίσω το 2022 είναι η διαμόρφωση ενός ισχυρού μετώπου που θα συνδέσει την υπεράσπιση των θεμελιωδών ελευθεριών με όλα τα ρυάκια της αντίστασης ενάντια στην καταστροφική διαχείριση της πανδημίας, με τους αγώνες του εργατικού κινήματος, με τη μάχη ενάντια στον ρατσισμό και τον σεξισμό. Τούτο βεβαίως δεν συνιστά πρόβλεψη. Αλίμονο όμως στον κόσμο που έχει ανάγκη από Καζαμίες. Όπως επισήμανε κάποτε ο Τζέιμς Κόνολι, “Οι μόνοι αληθινοί προφήτες είναι εκείνοι που πλάθουν το μέλλον”.

*Ο Χαράλαμπος Κουρουνδής, είναι Διδάκτορας της Νομικής Σχολής του ΑΠΘ

27 άρθρα σημαντικών προσωπικοτήτων που μοιράζονται σκέψεις και απόψεις για την Ελλάδα και τη θέση της στο μέλλον. Ανακαλύψτε περισσότερα στο αφιέρωμα “2022: Η Ελλάδα Στο Μέλλον”