Το μέλλον μας αφορά όλους, όχι μόνο την κυβέρνηση …

Τις προηγούμενες ημέρες γίναμε γνώστες δύο πολύ σημαντικών εξελίξεων, αν και τις διαβάσαμε ως «επικεφαλίδες» χωρίς να έχουμε την δυνατότητα να εξετάσουμε το περιεχόμενο τους και να αξιολογήσουμε το εύρος, την σημασία και το είδος των συνεπειών που μας επιφυλάσσουν: άλλοι το έκαναν ήδη για μας και το βρήκαν εξαιρετικό χωρίς να μας ρωτήσουν.

Επειδή όμως το μέλλον μας περιλαμβάνει όλους – και μάλιστα μετά το 1789 σε ισότιμη βάση – νομίζω πως κανείς δεν θα ήθελε να λογίζεται ως ένα ανώνυμο ιχνοστοιχείο σε μια απέραντη θάλασσα. Καλό θα είναι λοιπόν οι εκάστοτε κυβερνήσεις που διαχειρίζονται παρόμοια ζητήματα να ενημερώνουν τους πολίτες σε κάθε ευκαιρία. Όχι μόνο εκπληρώνουν ένα καθήκον που έχουν σε δημοκρατικές πολιτείες, μπορεί επίσης να ακούσουν και καμιά καλή ιδέα που άφησε απέξω η περίκλειστη και απροσπέλαστη σοφία της συστημικής επάρκειας.

Πρώτη είδηση, η έγκριση του Ελληνικού Σχεδίου Ανάκαμψης και Ανόρθωσης (ΕΣΑΑ). Βεβαίως είναι εξαίρετο – τι άλλο θα μπορούσε –πλην όμως κατά τα άλλα δεν ξέρουμε τι ακριβώς αφορά, σε ποιους απευθύνεται, τι υποδομές θα χρηματοδοτήσει, ποια θα είναι τα ΣΔΙΤ, τι επιχειρήσεις θα στηρίξει και ποιες θα αφήσει ξεκρέμαστες, κ.ο.κ. Ακόμα συντεταγμένη συζήτηση στο Κοινοβούλιο δεν έχει υπάρξει, ούτε λεπτομερή σχέδια έχει δει κανείς. Ούτε κάποια πρόβλεψη ανακοινώθηκε.

Όλη η γνώση βασίζεται σε δύο πηγές που δεν τις λες και τι πιο αυστηρές για την κυβέρνηση:

(α) στις αποσπασματικές δηλώσεις υπουργών για το τι θα πετύχει η Ελλάδα με το ΕΣΑΑ (αλλά εδώ δεν ξέρουμε καν τι επιδιώκει και τι εργαλεία έχει στην διάθεση της).

(β) στα αυτοσυγχαιρόμενα μέλη της ελληνικής κυβέρνησης όταν πηγαίνουν Βρυξέλλες και καταγάγουν διαπραγματευτικούς θριάμβους, πλην όμως χωρίς ποτέ να γνωρίζουμε τι παραπάνω διεκδικήσαμε και αν το πήραμε, τι ζήτησαν άλλοι και το πήραν ενώ εμείς όχι και αντιστρόφως, ποια θα είναι εφεξής η σχέση μας με τους κοινοτικούς, κλπ. Αλλιώς τι είδους διαπραγματεύσεις γίνονται και γιατί ακριβώς πανηγυρίζουμε κάθε φορά, από τότε που εγκρίθηκαν τα κονδύλια, δύσκολο να πει κανείς.

Η κυβέρνηση έχει αορίστως υποσχεθεί ότι το ΕΣΑΑ θα πάει (κάποτε) στην Βουλή, αλλά κανείς δεν γνωρίζει με ποια λεπτομέρεια θα γνωστοποιηθεί και σε ποιο βαθμό θα είναι ακόμα εύπλαστο (από τα άλλα κόμματα και διαπραγματεύσιμο (με την ΕΕ). Διαφορετικά, θα είναι σαν το παιγνίδι με τα αρχαία ξόανα: όσα ευχέλαια και να τους κάνεις, αυτά μένουν αλύγιστα.

Εάν υποθέσουμε ότι ανοίγει μια τέτοια συζήτηση στην Εθνική Αντιπροσωπεία, ορισμένα πολύ συγκεκριμένα θέματα που θα μπορούσαν να τεθούν ακόμα και μέσα στο ίδιο το πνεύμα που διακηρύσσει η ίδια κυβέρνηση θα ήταν τα παρακάτω:

Πρώτον, το κατ’ εξοχήν μεγάλο ζήτημα με τα ΕΣΑΑ είναι πώς θα επιταχύνουν την πρόοδο της παραγωγικότητας στην μετά-covid εποχή και όλα τα σοβαρά κράτη έχουν καταλήξει σε 2-3 κατευθύνσεις: Ενίσχυση της βιομηχανικής τεχνολογίας, της μεταποίησης και της εθνικής προστιθέμενης αξίας. Υπάρχουν αυτά, έστω και ως απλές αναφορές στα ελληνικά κείμενα; Κανείς δεν ξέρει και ας περιμένουμε ως δείγμα καλής θέλησης για να δούμε.

Δεύτερον, ο ριζικός μετασχηματισμός της εκπαίδευσης όλων των βαθμίδων με άξονα την ενίσχυση των λεγόμενων θετικών και τεχνολογικών σπουδών STEM (Science, Technology, Engineering, Mathematics). Υπάρχει κάποιος ανασχεδιασμός μερικών έστω Τμημάτων ή σχολείων σε αυτές τις κατευθύνσεις ή θα είμαστε ευχαριστημένοι αν τα «παιδιά» μάθουν κάτι από δημόσιες σχέσεις και καλούς τρόπους για τις δουλειές που θα τους περιμένουν όταν η χώρα μας με τον λαμπρό ήλιο και την ζεστή καρδιά γίνει παγκόσμιος προορισμός χαρτοπαιξίας και αντιαισθητικής διασκέδασης a la Μykonos clubbing;

Άλλωστε σε αυτόν τον σχεδιασμό ετοιμάζονται πυρετωδώς να συμμετάσχουν και τα ιδιωτικά κολλέγια, τα οποία ποτέ κανείς δεν έλεγξε για το τι σπουδές πραγματικά παρέχουν όλα αυτά τα χρόνια και θα αρκεστούν και αυτά στον κοινό παρονομαστή της εύκολης γνώσης.

Τρίτος άξονας στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ είναι η αναδιοργάνωση της βιομηχανίας και της μεταποίησης γενικότερα με την «εμφώλευση επιχειρήσεων» (enterprise nesting) έτσι ώστε οι τεχνολογικά προηγμένες να μπορούν να μεταγγίσουν παραγωγικότητα στις τεχνολογικά υστερούσες εταιρείες. (Για μια ενδιαφέρουσα ανάλυση του θέματος, βλέπε το άρθρο των James Manyika & Michael Spence: “A Better Boom, How to Capture the Pandemic’s Productivity Potential”, Foreign Affairs, pp 107-117, July/Aug. 2021).

Κάτι τέτοιο βέβαια στην Ελλάδα θα προϋπέθεται μια μεγάλη κινητοποίηση και συνεργασία σε τρείς διαστάσεις: μικρές και μεγάλες επιχειρήσεις του ίδιου κλάδου (ιδίως με τις λεγόμενες start-ups), επιχειρήσεις και πανεπιστήμια με προγράμματα STEM, και, τρίτον, ελληνικές με ξένες επιχειρήσεις. Θα ήταν εντυπωσιακό αν κάτι τέτοιο κρύβεται στο ελληνικό σχέδιο ΕΣΑ, και θα επανέλθω όταν επιτέλους αποκαλυφθεί το περιεχόμενο του.

Έχει τονιστεί πολλές φορές σε αυτή την στήλη η μεγάλη εθνική σημασία και στρατηγική σημασία που έχει το ΕΣΑΑ για την Ελλάδα. Όχι μόνο γιατί θα επιταχύνει την έξοδο από την ύφεση της πανδημίας. Αλλά κυρίως γιατί θα επηρεάσει με καθοριστικό τρόπο πώς θα εξελιχθεί η χώρα και η οικονομία της τις επόμενες δεκαετίες και πώς θα διαμορφωθούν μια σειρά από χρονίζοντα και παρελκόμενα προβλήματα.

Ερχόμαστε έτσι στο δεύτερο θέμα που ανακοινώθηκε μεν πανηγυρικά από την κυβέρνηση, αλλά με πλήρη συσκότιση του περιεχομένου του.

Πρόκειται για την σύσταση μιας Ομάδας Ειδικών, εμπειρογνωμόνων, μελλοντολόγων – όπως θέλετε πείτε τους – που θα ασχολούνται με το πώς θα εξελιχθούν τα ζωτικά θέματα της χώρας σε 30, 40 ή 50 χρόνια από σήμερα. Οι λεγόμενες μεγα-τάσεις ή μακροχρόνιες πορείες θεμελιωδών μεγεθών.

Και μόνο η απόπειρα να ασχοληθεί κάποιος με το θέμα των πολύ μελλοντικών εξελίξεων σε μια χώρα που δεν ξέρει ακόμα πόσους φοιτητές θα γράψει στα πανεπιστήμια τον επόμενο μήνα είναι από μόνο του ριψοκίνδυνο – daring indeed που θα έλεγαν οι αγγλοσάξονες, άλλοι άσσοι και αυτοί στη μελλοντολογία!

Ας είναι τώρα, αφού στήθηκε άλλη μια επιτροπή χαλάλι της. Υπάρχουν όμως δύο μικρά θεματάκια. Το πρώτο έχει να κάνει με την σύνθεση, την λειτουργία και την δημοσιοποίηση των διανοητικών πειραμάτων που θα κάνουν. Εντάξει με την περίπλοκη δομή των μεγατάσεων, αλλά πρέπει να μαθαίνουμε και εμείς τι ακριβώς συνεπάγεται η κάθε εξέλιξη για τον καθένα και τις επιμέρους ομάδες. Διότι ναι μεν οι τόσο μακρινές προβλέψεις είναι έωλες και αμφίβολες, οπότε κάποιος μπορεί να τις προσπερνά χαμογελώντας, αλλά μπορεί μερικές να γίνουν έμμονη ιδέα στους εκάστοτε κυβερνήτες και να καπαρώσουν πόρους του παρόντος για να τους πετύχουν.

Για παράδειγμα, ας σκεφτούν μερικοί να υπήρχε μια τέτοια ομάδα που μελετούσε τις μεγατάσεις στην Ελλάδα από τις αρχές του 1970. Προφανώς θα διαπίστωνε ότι η Ελλάδα έχει μεγάλο έλλειμμα πετρελαίου και είναι εφικτή η αυτάρκεια της σε 50 χρόνια. Πώς θα στεκόταν αυτό το πρόγραμμα εντατικής εξόρυξης υδρογονανθράκων με το σημερινό πρόγραμμα της Πράσινης Μετάβασης με το οποίο επαίρεται η Ελλάδα ότι θα ξεριζώσει τους υδρογονάνθρακες την τρέχουσα δεκαετία; Προφανώς όλες εκείνες οι προσπάθειες θα ήταν σήμερα σε πλήρη αχρησία και περιφρόνηση.

Η ανάγκη πάντως να οργανωθεί μια δημόσια συζήτηση για τις μεγατάσεις είναι σημαντική, αρκεί βέβαια η κυβέρνηση να την πάρει στα σοβαρά, να καλέσει πραγματικά ειδικούς, και προπάντων να την οργανώσει γύρω από πραγματικά ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΑ θέματα, τα οποία καθορίζονται αργά και βασανιστικά από την επισώρευση αποφάσεων σε διάστημα πολλών ετών.

Από αυτή την άποψη, το δημοσιονομικό πρόβλημα είναι για παράδειγμα σημαντικό αλλά όχι μακροχρόνιο, διότι μπορεί να αλλάξει σε διάστημα μερικών ετών. Αντιθέτως το κατεξοχήν θέμα μεγατάσεων είναι το ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΟ, που εξελίσσεται πολύ αργά και επικαθορίζει πολλές άλλες μεγατάσεις. Αν λοιπόν η κυβέρνηση θέλει να ανοίξει «μια ατζέντα για το μέλλον», το δημογραφικό θα πρέπει να την απασχολήσει – όπως και όλη την κοινωνία – επί μακρόν.

Με την ευκαιρία, να τονίσουμε ότι τρόποι να λυθεί το δημογραφικό υπάρχουν μόνο δύο:

(α) ένας εξωγενής, που είναι η μετανάστευση και πρέπει να βρούμε τρόπους ταχύτερης ενσωμάτωσης της στον ελληνικό πληθυσμό.

(β) ένα ενδογενής που βασίζεται στην διαρκή βελτίωση της ευημερίας ως ελκυστής περισσότερης τεκνοποιίας από τους Έλληνες κατοίκους.

Κλειδί για να πετύχουν και τα δύο είναι το Σχέδιο Ανάκαμψης να φέρει σύγχρονη εκπαίδευση και ανάπτυξη, αφενός για να ενσωματωθούν τα παιδιά των μεταναστών σε μια δημιουργική πορεία και αφετέρου για να αυξήσουμε τις παραγωγικές δυνατότητες ώστε να φτάσουν και να ικανοποιήσουν τους μεγαλύτερους πληθυσμούς. Όρεξη νάχεις και για όλα βρίσκεις άκρη …