Το “τανγκό” της δημοκρατίας: Από τη Χρυσή Αυγή στις προκλήσεις του αύριο

Η πτώση της χούντας το 1974 γέννησε τη Μεταπολίτευση, μια νέα εποχή δημοκρατίας και ελευθερίας για την Ελλάδα. Ωστόσο, η πορεία αυτής της δημοκρατίας δεν υπήρξε ποτέ γραμμική. Όπως επισημαίνει και η ενδιαφέρουσα σειρά ντοκιμαντέρ «Η Δική μας Μεταπολίτευση», η περίοδος αυτή αποτέλεσε μια φάση θεσμικού εκσυγχρονισμού αλλά και μια εποχή έντονων πολιτικών αντιπαραθέσεων.

Η δεκαετία της οικονομικής κρίσης έφερε στην επιφάνεια ίσως το πιο σκοτεινό κεφάλαιο της Μεταπολίτευσης: την άνοδο της Χρυσής Αυγής. Αυτό το νεοναζιστικό κόμμα, από το περιθώριο, κατέστη υπολογίσιμη κοινοβουλευτική δύναμη, τρέφοντας τη ρητορική του από τη φτώχεια, τον φόβο και την απογοήτευση. Ωστόσο, το 2013, η δολοφονία του Παύλου Φύσσα αποτέλεσε σημείο καμπής. Ήταν η στιγμή που το μίσος της Χρυσής Αυγής πέρασε από τα λόγια στο ωμό έγκλημα, αφυπνίζοντας την κοινωνία και πυροδοτώντας έντονες αντιδράσεις, όχι μόνο σε συμβολικό επίπεδο αλλά και σε θεσμικό.

Η κινητοποίηση που ακολούθησε, σε συνδυασμό με τις νομικές και δικαστικές εξελίξεις, ανέκοψε καθοριστικά τη δυναμική πορεία του κόμματος. Σε αυτόν τον αγώνα, τα κοινωνικά κινήματα διαδραμάτισαν καίριο ρόλο, αν και ο ρόλος αυτός συχνά υποβαθμίστηκε στη δημόσια αφήγηση.

Έρχεται, όμως, μια νέα μελέτη των καθηγητών Αντώνη Α. Έλληνα και Ιάσωνα Λαμπριανού (Πανεπιστήμιο Κύπρου), δημοσιευμένη στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό American Political Science Review, που καταδεικνύει πώς οι συλλογικές αντιφασιστικές δράσεις επηρέασαν άμεσα τα εκλογικά αποτελέσματα της Χρυσής Αυγής. Βασισμένοι σε δεδομένα από 4.745 διαδηλώσεις που πραγματοποιήθηκαν μεταξύ 2009 και 2019, οι ερευνητές έδειξαν ότι οι στρατηγικές αντιπαραθέσεις με τη Χρυσή Αυγή είχαν χειροπιαστό αντίκτυπο στη δύναμή της.

Κεντρικό εργαλείο αυτής της αντίστασης αποτέλεσε το “μοτίβο του τανγκό”. Όπως στον χορό, όπου κάθε κίνηση απαιτεί μια άμεση ανταπόκριση από τον παρτενέρ, έτσι και οι κοινωνικές κινητοποιήσεις επιδίωκαν να σταθούν πρόσωπο με πρόσωπο απέναντι στις δημόσιες εκδηλώσεις της Χρυσής Αυγής. Σε τοπικό επίπεδο, οι αντιφασιστικές συγκεντρώσεις γίνονταν κοντά, χρονικά και γεωγραφικά, με τις πορείες, τις διανομές τροφίμων ή τις άλλες δράσεις του κόμματος.

Σε περιοχές όπου εφαρμόστηκε αυτή η τακτική, η Χρυσή Αυγή είδε την εκλογική της δύναμη να μειώνεται κατά 13%. Παράλληλα, η συνολική παρουσία συχνών διαδηλώσεων μείωσε την επιρροή της έως και 16%. Αυτή η μαζική και στοχευμένη απάντηση των πολιτών δεν ήταν απλώς μια αντι-διαμαρτυρία: υπήρξε μία ενεργή διεκδίκηση του δημόσιου χώρου που απέτρεψε τη νομιμοποίηση του ακροδεξιού λόγου και έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην απονομιμοποίηση του νεοναζιστικού κόμματος στα μάτια της κοινωνίας.

Παρότι η πτώση της Χρυσής Αυγής αποτέλεσε μια ξεκάθαρη νίκη της δημοκρατίας, η απειλή του εξτρεμισμού δεν έχει εξαλειφθεί. Σήμερα, στην Ευρώπη και διεθνώς, νέες ακροδεξιές τάσεις προβάλλουν αφηγήματα “αντισυστημικότητας”, υποσχόμενες να εκφράσουν την απογοήτευση των πολιτών. Σε αρκετές περιπτώσεις, ισχυρές προσωπικότητες και θεσμοί τους ανοίγουν τον δρόμο.

Χαρακτηριστική είναι η πρόσφατη δήλωση του Ίλον Μασκ, ο οποίος χαρακτήρισε τη γερμανική AfD ως “λογική αντίδραση” στις πολιτικές του κατεστημένου. Όταν δημόσια πρόσωπα με τεράστια επιρροή νομιμοποιούν εξτρεμιστικές δυνάμεις, αυτές αποκτούν ένα δημοκρατικό προσωπείο που τις καθιστά πιο ελκυστικές για ορισμένα ακροατήρια.

Ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια που αναδύονται είναι η διάδοση της παραπληροφόρησης και η χειραγώγηση της κοινής γνώμης μέσω κοινωνικών δικτύων και ψηφιακών πλατφορμών. Κάθε ακραία ρητορική αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη απήχηση σε εμβαθυμένες διαδικτυακές κοινότητες, όπου η πολυφωνία συχνά θυσιάζεται στον βωμό του αλγοριθμικού “φιλτραρίσματος”. Επιπλέον, ζητήματα που σχετίζονται με τις μεταναστευτικές ροές, την κλιματική αλλαγή ή τη διεύρυνση των κοινωνικών ανισοτήτων δημιουργούν νέα πεδία ευκαιρίας για πολιτικές δυνάμεις που βασίζονται στον φόβο και τον διχασμό.

Η διαρκής “χορογραφία” ανάμεσα στις δημοκρατικές αρχές και τις νέες απειλές θα εξελίσσεται διαρκώς, απαιτώντας από τις κοινωνίες να επινοούν φρέσκους τρόπους αντίστασης. Η κρισιμότητα του δημόσιου λόγου και του ελέγχου του ψηφιακού περιβάλλοντος είναι ήδη εμφανής. Η θωράκιση απέναντι σε ψευδείς ειδήσεις, η λογοδοσία των ψηφιακών πλατφορμών και η ενίσχυση της εκπαίδευσης των πολιτών σε ζητήματα ψηφιακού και κριτικού αλφαβητισμού συνιστούν κομβικές προκλήσεις. Παράλληλα, απαιτείται εγρήγορση και από τα παραδοσιακά ΜΜΕ, ώστε να μη γίνονται φερέφωνα ακραίων θέσεων στο όνομα των “ίσων αποστάσεων”.

Η Ελλάδα, έχοντας βιώσει την τραυματική εμπειρία της Χρυσής Αυγής, αποτελεί παράδειγμα για το πώς οι πολίτες μπορούν να αντισταθούν στις δυνάμεις του μίσους και του διχασμού. Το “τανγκό” δεν αναφέρεται μόνο στις αντιφασιστικές κινητοποιήσεις της προηγούμενης δεκαετίας· συμβολίζει μια διαρκή μάχη για τον έλεγχο του δημόσιου χώρου, είτε αυτός είναι οι δρόμοι και οι πλατείες, είτε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ο πολιτικός διάλογος.

Από αυτή την εμπειρία, προκύπτουν δύο βασικά συμπεράσματα. Πρώτον, η αντίσταση δεν μπορεί να είναι μόνο συμβολική. Η επιτυχία των κινητοποιήσεων κατά της Χρυσής Αυγής αποδεικνύει ότι η δημοκρατία απαιτεί άμεση και απτή δράση. Όταν οι ακροδεξιές δυνάμεις διεκδικούν τον δημόσιο χώρο, οι δημοκρατικές φωνές οφείλουν να βρίσκονται εκεί, σε εγρήγορση και με καλά συντονισμένα βήματα. Δεύτερον, η στρατηγική είναι καθοριστικής σημασίας. Η στοχευμένη, κοντινή σε χρόνο και χώρο αντιπαράθεση με τις εκδηλώσεις της Χρυσής Αυγής δεν ήταν μια τυχαία σύμπτωση. Αντίθετα, απέδειξε ότι ο προσεκτικός σχεδιασμός μπορεί να φέρει ουσιαστικά πολιτικά αποτελέσματα.

Εντέλει, η δημοκρατία δεν είναι ποτέ δεδομένη. Είναι ένα διαρκές “τανγκό”, που απαιτεί συμμετοχή, εγρήγορση και προσαρμογή στις εκάστοτε προκλήσεις. Από τη Μεταπολίτευση μέχρι σήμερα, οι πολίτες της Ελλάδας έδειξαν ότι, για να παραμείνει ζωντανή η δημοκρατία, χρειάζεται συνεχής εγρήγορση, δημιουργική δράση και βαθιά γνώση της ιστορίας.

Το “τανγκό” της δημοκρατίας συνεχίζεται. Το κρίσιμο ερώτημα δεν είναι αν θα χορέψουμε, αλλά αν θα κάνουμε τα σωστά βήματα για να διαφυλάξουμε τις αξίες που μας ενώνουν.