Χλεμούτσι ή Σάλτσμπουργκ; Περί μουσείων, μουσικής και πανεπιστημίων

1. Η σύγκρουση του κενού

Την τελευταία εβδομάδα του Μαΐου έγινε ένας κακός χαμός στα αθηναϊκά μέσα ενημέρωσης για ένα θέμα το οποίο δεν είχε υπόσταση πραγματική, κάτι περισσότερο από μια φαντασίωση. Ήταν σαν μια εαρινή καζούρα, τώρα που βγαίνουμε ζαλισμένοι από την πανδημία. Γέλια δεν επιτρεπόταν, χιούμορ όμως είχε αρκετό, έβγαινε κάπου και ένας λυγμός.

Τι άραγε προκάλεσε όλα αυτά τα παράξενα; Λίγες εβδομάδες πριν τις ευρωεκλογές του 2019, τα επιτελεία του υπουργείου Παιδείας έκαναν αεροβάπτιση στα τμήματα των ΤΕΙ για να γίνουν πανεπιστημιακά και έσπερναν μερικά καινούργια, μπας και φυτρώσουν αργότερα όπως τα δόντια του δράκου στην Αργοναυτική εκστρατεία. Στην Ηλεία αεροβάπτισαν δύο ΤΕΙ και πρόσθεσαν ένα νέο Τμήμα Μουσειολογίας κάνοντας φουλ του άσσου. Όπως το συνόψισε η τοπική βουλεύτρια (17/4/2019) « … η Ηλεία πλέον από 2 ΤΕΙ θα έχει 3 Πανεπιστήμια». Κάτι σαν την πανεπιστημιακή έκρηξη της Μασαχουσέτης που εκεί μεν χρειάστηκε τρεις αιώνες, αλλά εδώ αρκούσε ένας καλοκαιρινός μήνας μέχρι να συμπληρωθεί το μηχανογραφικό. Μετά τις εκλογές κανένα τμήμα φυσικά δεν στήθηκε, αλλά και να ξεκίναγε θα το έκλεινε η πανδημία.

Όμως οι ψηφοφόροι δεν πρέπει να καταφρονούνται γιατί μετά σε καταφρονούν και αυτοί. ΣΥΡΙΖΑ και ΚΙΝΑΛ είχαν αθροίσει στην Ηλεία – εννοείται με διαφορετικά συνθήματα – το 50% των ψήφων, αισθητά παραπάνω από το 39% που απέσπασαν και τα δύο σε όλη την επικράτεια. Όταν λοιπόν τα μη-ιδρυθέντα τμήματα τελικά δεν ιδρύθηκαν, άρχισε το πανηγύρι. Το μεν ΚΙΝΑΛ εξεμάνη επειδή «θα κλείσει το ΑΕΙ  Μουσειολογίας στον Πύργο» που όμως δεν είχε ποτέ ανοίξει πιο πριν. Ο τοπικός βουλευτής της ΝΔ σπάραζε γοερά. Αμέσως μετά ο ΣΥΡΙΖΑ κάνει ρελάνς, δηλώνει ότι θα τα επανιδρύσει και βάζει φωτιά στα τόπια της τριτοβάθμιας αγωνίας που δονεί τις ελληνικές πόλεις και κωμοπόλεις εδώ και πολλές δεκαετίες.

[Ανοίγει παρένθεση: Σε αυτό το απίθανο φαινόμενο έχουν διαχρονικά συμπράξει όλα ανεξαιρέτως τα κόμματα, με πρωταθλητή το ιστορικό ΠΑΣΟΚ, πιο μεθοδική αλλά εξίσου πελατειακή την ΝΔ, και την Αριστερά συνέχεια να σπρώχνει για όλο και κάτι καινούργιο και ας ήταν «μια σταλιά, δύο επί τρία». Εξαιρέσεις ποιότητας υπήρξαν αρκετές και μερικές ήταν λαμπρές, χωρίς όμως να ανασχέσουν την παρακμή στα υπόλοιπα.

Τα περιφερειακά ΑΕΙ θα έπρεπε να είναι λιγότερα, έτσι θα είχαν πάει πολύ καλύτερα και θα προσέλκυαν εύκολα καθηγητές και φοιτητές από τα κεντρικά μεγάλα και αρτηριοσκληρωτικά ιδρύματα. Ακόμα πιο προβληματικά ήταν πολλά τμήματα σε ΤΕΙ, επειδή γινόταν με πιο συνοπτικές και κυρίως τοπικές διαδικασίες. Μερικά στάθηκαν κάπως, αλλά αρκετά επίσης κατέληξαν άγονα ενοικιοστάσια σε μια θάλασσα αμάθειας, χαβαλέ και διάλυσης. Σταδιακά η υποβάθμιση και η μαζική κοπάνα απλώθηκε και στα παλιά ΑΕΙ, πάλι φυσικά με πολλές θετικές εξαιρέσεις αλλά συχνά και με θρασύτητα από τους αιώνιους φοιτητές που μπλοκάρουν όλο το σύστημα.

Το αποτέλεσμα είναι σήμερα η Ελλάδα να έχει ένα εντυπωσιακό αριθμό φοιτητών αλλά να μην γνωρίζει ποιοι, πώς και πότε θα αποφοιτήσουν, και βουνά από πτυχία που κανείς δεν εγγυάται αν όντως έχουν κάποια αξία στην αγορά. Ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθον βαλέτω, αλλά τέτοιος μάλλον δεν υπάρχει. Κλείνει η παρένθεση].

2. Και όμως έχουν δίκιο!

Αμέσως μετά τις δηλώσεις των δύο κομμάτων της αντιπολίτευσης για τα Τμήματα στην Ηλεία, πυροδοτήθηκε μια απαξιωτική απόρριψη από διάφορα στελέχη και πρόθυμους ειδήμονες της αθηναϊκής ορθότητας. Σε γενικές γραμμές, η κριτική τους θα φαινόταν σωστή αν μιλούσαν από άλλες θέσεις και διατύπωναν θεμελιώδεις αρχές που πρέπει να διέπουν την οργάνωση, την λειτουργία και κυρίως την αποτελεσματικότητα όλων των ΑΕΙ, χωρίς επιλεκτικούς διαχωρισμούς ανάμεσα σε κέντρο και περιφέρεια.

Όμως κάτι τέτοιο δεν συνέβη. Μίλησαν γενικά για έλλειψη οργάνωσης, αλλά τα ίδια φαινόμενα τυχαίνει να συμβαίνουν και στα δικά τους ΑΕΙ και Τμήματα, συχνά μάλιστα με πολύ χειρότερα κίνητρα και ολέθριες συνέπειες. Επικαλούνται (ορθώς) την ανάγκη μεγάλων φοιτητικών πληθυσμών, αλλά μια χαρά είχαν βολευτεί και αυτοί με την διαχείριση μικρο-τμημάτων και φωτογραφικών τακτοποιήσεων. Οι κωμοπόλεις είναι μικρές και δεν κρατούν πολλά μυστικά. Σε κάθε περίπτωση πάντως, οι δύο αρχηγοί μπορούν να απαντήσουν οι ίδιοι στους επικριτές τους χωρίς αυτόκλητους συνηγόρους. Άλλωστε δεν είναι εκεί το ζήτημα.

Με αφορμή όμως τις δηλώσεις τους, θέλω να τονίσω ότι αν τις αξιολογήσει κανείς μόνο σε τοπική κλίμακα, δηλαδή χωρίς να τις επεκτείνει σε όλη την επικράτεια, έχουν κατά βάση δίκιο. Και μάλιστα ακλόνητο, άσχετα αν κάνοντας γενικές αναφορές στο κλείσιμο πολλών απίθανων τμημάτων φανέρωσαν ότι αγωνία τους είναι να τσιμπήσουν καμμιά ψήφο. Διότι, τι πιο ταιριαστό υπάρχει στην Ελλάδα από το να γίνει Τμήμα Αθλητισμού κοντά στην Αρχαία Ολυμπία; Πού πρέπει να γίνει δηλαδή, στο κέντρο της Αθήνας με ευγενική χορηγία το καυσαέριο από τον Δήμο Δάφνης; Τι πιο χρήσιμο μπορεί να σκεφτεί κανείς για την ανάπτυξη της χώρας από το να κάνει ένα Τμήμα Γεωπονικής τεχνολογίας στην Αμαλιάδα, την πιο εύφορη πεδιάδα της Νότιας Ευρώπης που χαλίκια φυτεύεις και μαζεύεις τροπικούς καρπούς; Αυτή ήταν η Κοίλη Ήλις του Ομήρου!

Για το λεγόμενο Τμήμα Μουσειολογίας στον Πύργο, η υπεράσπιση είναι πιο ζόρικη αλλά θα το παλέψω, αναρωτώμενος αν μπορεί να έχει σχολές μουσικής παιδείας και μουσείων, να δέχεται πλήθη από επισκέπτες και να δημιουργεί σημαντικό πολιτιστικό απόθεμα και υπεραξία πνευματικής δημιουργίας. Μάλιστα για να θέσω το ερώτημα ακόμα πιο προκλητικά, θα συγκρίνω ιστορικά τον Πύργο Ηλείας με τον Πύργο του Άλατος, το γνωστό Σάλτσμπουργκ της Αυστρίας. Ναι, σωστά διαβάζετε τα δύο ονόματα και αξίζει να δούμε μερικές αναπάντεχες συμπτώσεις στην εξέλιξη τους και την συμβολή τους στην πορεία του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Και στις καλές και στις κακές εποχές.

3. Πότε πετυχαίνουν οι πόλεις;

Ας ξεκινήσουμε με λίγη Ιστορία, συγκρίνοντας τις δύο πόλεις αρχαιόθεν. Στην Ηλεία επί μία χιλιετία και πλέον γινόταν οι Ολυμπιακοί Αγώνες, ήταν το δικαστήριο της Ήλιδας και τα πρυτανεία, την κοσμούσαν τα υπέρλαμπρα αγάλματα των θεών, γέμιζε με φιλοσόφους, διεθνείς βεντέτες και ισχυρούς από όλες τις αυτοκρατορίες.

Το Σάλτσμπουργκ ήταν μια ρωμαϊκή διασταύρωση στις υπώρειες των Άλπεων, που ερήμωσε αμέσως μετά την πτώση της αυτοκρατορίας. Τον έβδομο αιώνα έγινε Επισκοπή και άρχισε να πλουτίζει όταν ανακάλυψε τα κοιτάσματα ορυκτού άλατος για το πάστωμα των κρεάτων. Με τους δασμούς που έβαζε, έχτισε το ομώνυμο κάστρο το 1077. Γρήγορα εξελίχθηκε σε εμπορικό κέντρο αλλά και σε μπουλντόγκ της παπικής εξουσίας εναντίον κάθε εκκλησιαστικής και κοινωνικής μεταρρύθμισης.

Και ο Πύργος  Ηλείας  είχε ερημώσει τον έβδομο αιώνα, καθώς είχαν απαγορευτεί οι Αγώνες στην κοντινή Ολυμπία από τους θρησκόληπτους αυτοκράτορες. Εδώ όμως ο πλούτος ήταν πάνω στα αμπέλια και την γη και εύκολα έμπαινε στο στόχαστρο επιδρομέων και κατακτητών από πολλά σημεία του ορίζοντα. Το φράγκικο Πριγκιπάτο μάζεψε και αυτό φόρους για λογαριασμό του Πάπα και το 1220 ο Γοδεφρείδος χτίζει το Χλεμούτσι, όπως προφέρανε οι ντόπιοι το κάστρο των εξευγενισμένων Clermont.

Σταδιακά η πορεία των δύο περιοχών πήρε άλλους δρόμους, συχνά άνισους και αντίθετους, αλλά όχι πάντα στην κατεύθυνση που θα νομίζαμε σήμερα ως αυτονόητη: Το Σάλτσμπουργκ συντάχθηκε με την ισχύ των Γότθων και καταδίωκε τις νέες ιδέες για να διαφυλάξει τα πλούτη του, στην Ηλεία αγωνίζονταν να διώξουν τους επιδρομείς που της τα λεηλατούσαν. Παρά τις διώξεις και τις σφαγές, η ευημερία στον Πύργο Ηλείας αυξάνεται έντονα και ακμάζουν τα γράμματα και ο πολιτισμός, εναλλάξ βυζαντινός, φράγκικος και ενετικός για πολλούς αιώνες.

Η μεγάλη στιγμή για το Σάλτσμπουργκ ήταν βέβαια η γέννηση του Μότσαρτ στα μέσα του 18ου αιώνα και η φρενήρης ζήτηση που προκάλεσε η μουσική του σε όλο τον κόσμο. Προσλαμβάνεται με σύμβαση από την τοπική Μητρόπολη, αλλά ο Αρχιεπίσκοπος τον μισεί και τον διώχνει προσβλητικά. Την ίδια εποχή η Μητρόπολη Ηλείας με την πολύτιμη βιβλιοθήκη και το πυκνό πνευματικό έργο μειώνει τις πολλές δραστηριότητες καθώς η δεύτερη περίοδος τουρκοκρατίας γίνεται ακόμα πιο άγρια και εκδικητική από πριν και πρέπει να την ανατρέψει.  Ο Πύργος είναι στην πρώτη γραμμή της Επανάστασης του 1821, αλλά και η πρώτη πόλη που καταστρέφεται από την μανιασμένη εκδίκηση τούρκων, τουρκαλβανών και μετά του Ιμπραήμ.

Τον 19ο αιώνα το Σάλτσμπουργκ μεταμορφώνεται σε μια επιβλητική πόλη με κάστρα και μέγαρα. Μερικές συμπτώσεις είναι ιστορικά σπάνιες. Στο παλάτι του Μιραμπέλ γεννιέται το 1815 ο  Όθωνας που μετά τον κάνουν βασιλιά στην Ελλάδα και του αρέσει να επισκέπτεται τον Πύργο της Ηλείας.   Και στην Βασίλισσα όμως αρέσει η περιοχή, γιαυτό τα παραμελημένα χωριά της Ήλιδας μετονομάζονται σε Αμαλιάδα μήπως και τους δείξει κάποια φροντίδα το νεοελληνικό κράτος.

Οι κοινωνικές εξελίξεις στην Ευρώπη περιορίζουν κάπως τους αντιδραστικούς κύκλους της Εκκλησίας και το Σάλτσμπουργκ βρίσκει αφορμή να ανθίσει στον πολιτισμό και τις τέχνες. Χτίζει μουσεία και μουσικές ακαδημίες και φιλοξενεί απαιτητικές καλλιτεχνικές παραγωγές με άξονα τις θεϊκές εμπνεύσεις του Αμαντέους. Γίνεται μαγνήτης για κάθε περιηγητή και φιλόμουσο – αν και σε ένα ελεγχόμενο πλαίσιο, μην παίρνουνε και πολύ αέρα.

Αλλά και ο δικός μας Πύργος δείχνει να έχει πολλές δυνάμεις. Μεγάλοι συγγραφείς και ποιητές, πλούσιοι σταφιδέμποροι, τραπεζίτες και μεγαλοεφοπλιστές, διανοούμενοι, πολιτικοί ηγέτες, ηθοποιοί και λυρικοί αστέρες προσπαθούν να κάνουν την διαφορά με τις άλλες πόλεις. Η οικονομική ανάπτυξη είναι έντονη και στις δύο πόλεις, μάλιστα μερικές φορές οι δικοί μας προλαβαίνουν τους αυστριακούς. Το τρένο που μεταφέρει επισκέπτες από την Πάτρα στον Πύργο για να δουν το Χλεμούτσι εγκαινιάζεται το 1890, ο οδοντωτός που ανεβαίνει στο κάστρο του Σάλτσμπουργκ δύο χρόνια αργότερα, το 1892. Πολλά επιβλητικά κτίρια υπενθυμίζουν ακόμα και σήμερα την περίοδο ακμής και δημιουργίας του Πύργου, όταν η πόλη γεμίζει με θέατρα και δρώμενα.

Η Φιλαρμονική του Πύργου έχει μαέστρο τον Ιταλό Papaflari και ανοίγει τους Ολυμπιακούς της Αθήνας το 1896. Φυσικά η Φιλαρμονική του Σάλτσμπουργκ ήταν πολύ πιο σούπερ – δεν το συζητάμε καν. Πάντα ήθελε μαέστρο τον μεγάλο Toscanini, αλλά αν την καλούσαν να ανοίξει τους Ολυμπιακούς του Βερολίνου το 1936, κανείς δεν θα ήθελε σήμερα να το θυμάται.

Την εποχή του Μεσοπολέμου, υπάρχει ξανά πολύς πλούτος και ανάπτυξη. Γίνονται όμως και μερικές στραβές. Στον Πύργο Ηλείας συρρέουν εργάτες και τσιγγάνοι για να δουλέψουν στην σοδειά και οι τσιφλικάδες συχνά τους κυνηγούν άγρια. Την ίδια περίοδο και στο Σάλτσμπουργκ έχουν μίσος για τους τσιγγάνους και τους κυνηγούν λίγο παραπάνω. Τιμής ένεκεν, τους χτίζουν και ένα παλατάκι για καταναγκαστική εργασία και διεστραμμένα ιατρικά πειράματα. Στο στρατόπεδο του Μάξγκλαν ήταν που οργανώθηκαν οι πιο μαζικές δολοφονίες Ρομά από το Γ΄ Ράϊχ.

Στον Β΄ Παγκόσμιο, ο Πύργος Ηλείας σφαγιάζεται από τους καταχτητές, αλλά ακάθεκτος συνεχίζει τα ίδια με τον Εμφύλιο, παρακμάζει και ρημάζει. Για να αφήσει κάποιο έσοδο,  το φυσικό περιβάλλον καταπατείται και καταστρέφεται. Στο Σάλτσμπουργκ, η μισή πόλη έχει επίσης ισοπεδωθεί από τους βομβαρδισμούς των Συμμάχων, και για να αρχίσει ξανά κάποια ευημερία το φυσικό περιβάλλον αναβαθμίζεται και προστατεύεται.

Η μέθοδος αυτή κρατά από παλιά.  Όταν πολλά κτίρια του Σάλτσμπουργκ κάηκαν τον 19ο αιώνα, η πόλη υιοθέτησε το στυλ μπαρόκ για να φαίνεται πιο μεγαλοπρεπής. Όταν η Ηλεία κάηκε το 2007 με δεκάδες νεκρούς, ο Πύργος γέμισε μπαρ για να ακουμπάνε οι επιταγές των πυρόπληκτων που πανικόβλητη μοίραζε η κυβέρνηση πριν τις εκλογές. Και άλλα αυθαίρετα, και άλλες παράνομες καλλιέργειες. Και άλλα ανθρώπινα γκέτο, ρομά και μετανάστες να μαζεύουν την φράουλα στην Μανωλάδα χωρίς δικαιώματα και προστασία.

Στο Σάλτσμπουργκ, για να ξεχαστούν οι κτηνωδίες κατεδάφισαν το στρατόπεδο, έβαλαν μια μικρή επιγραφή μόνο στα Γερμανικά και άντε μετά ο τουρίστας να αντιληφθεί την γενοκτονία. Το γρασίδι στο πάρκο είναι πάντα εξαιρετικά φροντισμένο! Στον Πύργο Ηλείας τα προβλήματα είναι κάμποσα και οι πληγές δεν έχουν κλείσει ακόμα, αλλά η φήμη τους διαδίδεται κακόβουλα διογκωμένη.  Το πρώτο πράγμα που ακούει σήμερα όποιος σκέφτεται να επισκεφτεί την πόλη είναι οι κίνδυνοι από βία και επεισόδια.

Στην μεταπολίτευση φτιάχτηκαν μερικές κοινωνικές υποδομές και άλλα βελτιώθηκαν περισσότερο ενόψει των Ολυμπιακών Αγώνων το 2004. Η Ηλεία έχει αρχίσει να εξελίσσεται σε ένα δυναμικό τουριστικό προορισμό διεθνούς κλάσης με μεγάλες επενδύσεις και προοπτικές, αλλά πρέπει να ελέγξει και πολλές παραβατικές συμπεριφορές δύστροπων και αντικοινωνικών κατηγοριών.

Τελικά, μάλλον αξίζει να γίνουν ΑΕΙ στην Ηλεία, αλλά πλέον με άλλη σειρά και προτεραιότητες: πρώτα ένα Τμήμα Χωροταξίας για να διδάσκει σωστή δόμηση, ένα Δασοπροστασίας για να μην καίγονται τα δάση και άλλο ένα για το πώς μαζεύονται οι φόροι από αυτούς που τους κλέβουν συνέχεια.

Μετά ο Πύργος Ηλείας θα είναι πανέτοιμος να αδελφοποιηθεί με το Σάλτσμπουργκ και να λειτουργήσει ένα επίζηλο Τμήμα Μουσειολογίας και Μουσικής. Αν το πρόγραμμα σπουδών βασιστεί στην συνεργασία και των δύο τόπων θα καταπλήξει διεθνώς. Θα διδάσκει Μότσαρτ αλλά και Μαίρη Λίντα. Μέχρι τότε ίσως έχουν καταλάβει και τα κόμματα ότι τα πανεπιστήμια τα σχεδιάζουν αυτοί που τα θητεύουν και τα υπηρετούν για την γνώση των πραγματικών φοιτητών, και δεν τα θεωρούν ως περιστασιακό δέλεαρ μιας τυχοδιωκτικής ψήφου.