ΝΑΪΤΕΣ ΙΠΠΟΤΕΣ ΚΑΙ ΣΚΥΛΟΚΕΦΑΛΟΙ ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΛΑΚΩΝΙΑ

Είναι ηπιότεροι από πρόβατα και αγριότεροι από λέοντες.

Συνδυάζουν την πραότητα των μοναχών

με το μαχητικό θάρρος των ιπποτών τόσο τέλεια

ώστε δεν γνωρίζω πώς να τους

αποκαλέσω, ιππότες ή θεωρητικούς;

-Απόσπασμα από το έργο του Αγίου Βερνάρδου του Κλαιρβώ De Laudibus Novae Militiae (12 αιώνας)-

Αλλού βασταγερά κι αλλού κουτσουρεμένα, ανεμοδέρνονται ολοχρονίς τα τειχιά και οι πύργοι ενός καστέλου μεσαιωνικού στη γη των Λακώνων, τεφρόχροα και φαντασμαγορικά ως είναι, κατά το σιγοπέρασμα των αιώνων. Τούτο συμβαίνει απάνω εις την κορωνίδα ενός θεαματικού βραχόλοφου ονόματι Γεράκι, όστις λογαριάζεται ως εις εκ των ριζόβουνων του ωραιοτάτου ψηλόμακρου και πρασινόχαρου όρους του Πάρνωνος.

Ο κόσμος που επισκέπτεται τούτο το καστέλι είναι ολίγος κι απ’ τους ολίγους, ο πιο πολύς, έχει την περιέργεια και τρέχει να το ιδεί μέσα στο καλοκαίρι. Οι καλύτερες εποχές για να το περιηγηθείς, είναι η άνοιξη και το χινόπωρο. Αν είναι καταχείμωνο και έχει αγριοκαίρι, η ανάβαση σ’ αυτό σε δυσκολεύει επειδής, όπως σιμώνει κανείς κοντινά του, εκεί που λογαριάζει όλη την απλωτή καστροπολιτεία ολότελα άψυχη, τα ρημάδια αυτής ανατριχιαστικά αρχινάνε και τρίζουν. Σαν συλλαμβάνουν την παρουσία του ταξιδευτή, ξεκινούν να ομοιάζουνε φρικωδώς νεκραναστημένα, σαν να ροφά και να γιομίζει αίφνης το κάθε πετροκεράμιδό τους με αίμα πόρχεται από τα κατάβαθα της γης. Και τότε, σαν πολυαρίθμητες, ογκώδεις, από μόλυβδο καμωμένες φιγούρες, τα ιστορικά ρέπια θεριώνουν και σιάζουν τις προσωπίδες τους, γραπώνουν το σπαθόλουρό τους και μεταμορφώνουν τις σιλουέτες τους σε γιγάντινους μεσαιωνικούς πολεμιστές. Τέτοια αλλόκοτη και τρομαλέα είναι η ψευδαίσθηση που σου προκαλούνε κάθε αγριοχείμωνο του Γερακίου τα ερείπια.

Μα ας περάσουμε να ειπούμε σιγά-σιγά μερικά ιστορικά.

Καταπώς λέγεται, το κάστρο του Γερακιού υψώθηκε στα 1209 -μερικά χρόνια ύστερα δηλαδή από την Τέταρτη Σταυροφορία- από τον Φράγκο βαρόνο Γκυ ντε Νιβελέ. Άλλοι πάλι λεν ότι ο κτήτορας του κάστρου ήτο ο Ιωάννης, ο γιος του προαναφερόμενου, όστις και θεμελίωσε το καστέλι κάπου περί τα 1250. Στην πραγματικότητα και τις δυο αυτές πληροφορίες τις βρίσκουμε εις το μεσαιωνικό έμμετρο κείμενο του Χρονικού του Μορέως. Και μολονότι φαίνεται σχετικώς αναξιόπιστο το κείμενο όσον αφορά τον ιδρυτή του κάστρου, στην πραγματικότητα δεν είναι τόσο και το γιατί, θα το εξηγήσομε παρακάτω.

Η βαρονία των Νιβελέ λοιπόν, αποτελούνταν από έξι στον αριθμό φέουδα. Κύριος σκοπός δε των Γάλλων αυτών αρχόντων, ήτανε να βαστούν με το Γεράκι καθώς και με άλλα μικρότερά του φρούρια, τους τόπους των αφοβόκαρδων Τσακώνων σε ησυχία. Εδώ, δέον είναι να αναφέρω ότι, η λεγόμενη «Τσακωνιά», στα χρόνια κείνα, μικρή σχέση είχε με την εικόνα που έχομε γι’ αυτήν εις το σήμερα, μιας και της άνηκε ακόμη-ακόμη και ο τόπος των Βατίκων -τόσο μακριά εκτεινόταν-, ένας τόπος «θησαυρός» για τον μεσαιωνοδίφη, περί του οποίου θα ειπούμε όσα πρέπει (και σε σχέση πάντοτε με την επικεφαλίδα μας) στην ώρα τους.

Στα 1259, ο πρίγκιψ του Μορέως Γουλιέλμος Βιλλεαρδουίνος, αιχμαλωτίζεται κατά τη διάρκεια της περίφημης Μάχης της Πελαγονίας. Τρία έτη κατόπιν, εξαργυρώνει από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγο τη λευτεριά του, παραχωρώντας του σωρεία σημαντικών κάστρων: τον Μυστρά, την Μονεμβασία, το Γεράκι, τη Μεγάλη Μαΐνη, το Λεύκτρο (Cisterna Rubea) και σίγουρα και άλλα μικροκάστελα πέριξ των ανωτέρω. Θα τολμήσω να ειπώ δυο απ’ αυτά που μου ταιριάζουνε λόγω θέσης, μιας και βρίσκονται στα κοντινά με του Γερακίου τα περάσματα προς τις νότιες υπώρειες της Τσακωνιάς: Είναι το της Ζαραφώνας χαμηλά στον Πάρνωνα και το της Γλυππίας υψηλότερα.

Ας προχωρήσομε παρακάτω όμως.

Στις μέρες μας, ο επισκέπτης του βραχόκαστρου του Γερακιού, κάτω από το οποίο απλώνεται με την καλοθωριά του δροσερό το ομώνυμο χωριό, έχει να περιηγηθεί σε πολλά μυστηριώδικα μνημεία εντός κι εκτός των ναών του και δέον είναι να έχει κείνες τις στιγμές το νου του σ’ εγρήγορση και τα μάτια του «ανοιχτά», τόσο θα ‘λεγα, όσο χρειάζεται και αν θελήσει να εισέλθει και στις ολόγιομες με αινιγματικές τοιχογραφίες εκκλησιές του χωριού (για να ιδεί κανείς αυτές, θα πρέπει πρώτα να συνεννοηθεί με την αρμόδια αρχαιολογική υπηρεσία). Από εδώ λοιπόν, από ετούτο δηλαδή το χρονικό σημείο, επέλεξα τη στιγμή για να σας πρωτοπώ όχι μονάχα τα άγνωστα ιστορικά του Γερακιού, αλλά και τα αλλόκοτα, τα οποία ξεκινούν από το μέσα του μικρού ναού της Αγίας Παρασκευής εις τα κράσπεδα του λόφου.

Η Αγιά Παρασκευή είναι ο πρώτος ναός που σου επιτρέπεται να ιδείς. Είναι μια καθόλα βυζαντινή εκκλησιά, η οποία εις το εσωτερικό της φιλοξενεί ένα δυτικής μεσαιωνικής τέχνης μικρό πώρινο «προσκυνητάρι» όπως λέγεται, ένα μνημείο που στο άνω μέρος του κυριαρχεί μια ζωόμορφη αγριωπή κεφαλή (σε αυτήν θα αναφερθούμε και πιο μετά), ενώ και στο κάτω μέρος του δεν λείπει «η πινελιά του αλλόκοτου», με μερικές γλυπτές, ασαφούς νοήματος, παραστάσεις όπως ένα κερασφόρο ήμερο της φύσεως πλάσμα (πιθανόν αίγα), κλεισμένο μέσα σ’ έναν κύκλο και σε συντροφιά με τα σύμβολα του ανισόπλευρου τριγώνου, του κύκλου και ενός τετραγώνου.

Κι αυτή ωστόσο δεν είναι παρά μια μικρή ιδέα μπροστά σε όσα επιτρέπεται πάντα με συνοδεία φύλακα να ιδείτε παραπάνω στο λόφο, πράματα άκρως αινιγματικά κλεισμένα οπίσω από κλειδομανταλωμένα μεσαιωνικά γοτθικά κατώφλια ιερών χώρων. Όχι μόνον εις το εσωτερικό αυτών όμως και εξηγούμαι αμέσως.

Καθώς ανεβαίνεις με λίγο κόπο προς την ακρόπολη του καστελιού, ευρίσκεσαι ενώπιον με μίαν ακόμη εκκλησιά την οποία πλουμίζει εντυπωσιακή γοτθική πύλη, αφιερωμένη εις την Ζωοδόχο Πηγή.

Σε τούτον το ναό η προσοχή σου θα πρέπει να σταθεί σε μιαν εντοιχισμένη εξωτερικά και πάνω από το ανώφλι της πύλης λίθινη κεφαλή ενός πλάσματος το οποίο καταφανώς αντιστοιχεί σε κάποιο ζώο, το πιθανότερο σε κάποιο είδος κυνός. Ετούτο, κρατήστε το, επειδή έχει σημασία και για τα παρακάτω.

Πέραν της κεφαλής του κυνός ωστόσο, στην ίδια αυτή πρόσοψη του μικρού ναού σώζεται καλά ένας γλυπτός σταυρός τύπου pattée -πρόκειται για ένα ιερό σύμβολο το οποίο κατά κόρον χρησιμοποιούσε το σταυροφορικό πολεμοθρησκευτικό τάγμα των Ιπποτών του Ναού- καθώς και άλλα σχέδια γοτθικής τεχνοτροπίας.

Από κείνο το σημείο, η ανάβαση ως την ακρόπολη της καστροπολιτείας είν’ εύκολη, επειδή δεν απέχει κανείς πλέον παρά ελάχιστα μέτρα από την πύλη της.

Φτάνοντας εις το εσωτερικό της ακροπόλεως, είσαι πλέον ολίγα βήματα μόνον απόσταση από τον κυρίως ναό της καστροπολιτείας, όστις είναι αφιερωμένος εις τον αγαπημένο άγιο τόσο της δυτικής όσο και της ανατολικής ιπποσύνης, τον Άγιο Γεώργιο. Ο ναός αποτελείται από τρία κλίτη εκ των οποίων το εν θεωρείται μεταγενέστερο. Απάνω από το «κλειδί» του οξυκόρυφου τόξου της μιας εκ των δύο θυρών που οδηγούν εις το νάρθηκα, προβάλλει αχνά ανεστραμμένη μια ημισέληνος με έναν αστέρα εις το κοίλον της.

Το θέμα της ημισελήνου με έναν ή και περισσότερους αστέρες, είναι μείζονος σημασίας για τη σχετιζόμενη με την μεσαιωνική ιστορία της Λακωνίας έρευνα και θα το συναντήσομε ουκ ολίγες φορές μπροστά μας. Προς το παρόν, θα αρκεστώ να παραθέσω την πληροφορία ότι η ημισέληνος με έναν αστέρα ή και περισσότερους, ήταν αποδεδειγμένα διόλου ασυνήθιστο σύμβολο σε σφραγίδες και νομίσματα κατά τον 12 αλλά κυρίως τον 13 αιώνα (τον ίδιο αιώνα δηλαδή που χρονολογείται και η οικοδόμηση του Αγίου Γεωργίου) από τους Σταυροφόρους εν γένει, αλλά και πιο συγκεκριμένα από τους Ναΐτες Ιππότες οι οποίοι, κατείχαν, όπως έχω αναφέρει σε πολλά κείμενά μου, μεταξύ άλλων οικοδομημάτων και το κάστρο του Λεύκτρου (Cisterna Rubea) στην δυτική Μάνη.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της χρήσης αυτής κατά τον 13 αιώνα, αποτελεί η σφραγίδα του υψηλόβαθμου Βρετανού στην καταγωγή Ναΐτη αξιωματούχου Αδελφού Ροβέρτου, «αρχηγού των διοικητών» στο Coudrie και στο Biais (Βρετάνη), η οποία (σφραγίδα) ευρέθη τον 19 αιώνα σε εν άλλοτε ναϊτικό διοικητήριο της πόλεως Saint-Père-en-Retz στη δυτική Γαλλία. Εδώ πρέπει να υπογραμμίσω ότι αναφέρω διόλου τυχαίως την ύπαρξη της αυτής σφραγίδας και τούτο διότι αναπαριστά ακριβώς το ίδιο σπανιότατο σύμβολο το οποίο κοσμεί ως είπαμε παραπάνω, την μια εκ των θυρών εισόδου για τον Άγιο Γεώργιο Γερακίου και που δεν είν’ άλλο από την ανεστραμμένη ημισέληνο με το άστρο εις το κοίλον της.

Ώρα όμως να εισέλθουμε εις τον ναό.

Περνώντας ο επισκέπτης εις το νάρθηκα της εκκλησιάς, άνωθεν της βόρειας θύρας, θα διαπιστώσει την ύπαρξη ενός θυρεού «με αβακωτό πεδίο» όστις κυριαρχεί και εγείρει ερωτήματα για το πρόσωπο εις το οποίον αντιστοιχεί. Με την είσοδο εις τον κυρίως ναό, φανερώνεται με όλη θαυμάσια μεγαλοπρέπειά του, ένα μοναδικό για τον ελλαδικό χώρο γοτθικού ρυθμού ταφικό μνημείο, γνωστό τα παλιότερα χρόνια με την ονομασία «Γλυπτό Προσκυνητάρι».

Σημειώνω εδώ πως, το να αποκρυπτογραφήσει κανείς το συγκεκριμένο μνημείο δεν είναι μια υπόθεση απλή. Υπάρχει ασφαλώς πληθώρα θεωριών διατυπωμένων από σημαντικά πρόσωπα του χώρου της έρευνας των μεσαιωνικών. Επειδή όμως ο χώρος δεν μου επιτρέπει να αναφερθώ αναλυτικά σε αυτές τις απόψεις, δίνω άμεσα κι εγώ την εκτίμησή μου σε όσο λιγότερες γραμμές μου είναι εφικτό:

Ο συνδυασμός του ρόδου που, κατά την χριστιανική παράδοση φυτρώνει όπου σταλάζει το αίμα του Χριστού, με το φραγκικό κρίνο (fleur de lys), αποτελεί το έμβλημα της Παρθένου Μαρίας. Διόλου τυχαίο δεν είναι λοιπόν το ότι συναντάται τούτη η «σύνθεση» σε αυτό το μνημείο του Γερακίου, αφού οι Ναΐτες Ιππότες, όπως μαθαίνομε και από την «Knights Templar Encyclopedia» της Karen Ralls, PH.D., θεωρούσαν την Παρθένο ως την ύψιστη προστάτιδα του τάγματός τους. Τούτος άλλωστε είναι και ο λόγος που το Τάγμα ήταν αφιερωμένο στη μητέρα του Χριστού.

Όπως εξακολουθεί να εξετάζει τώρα με το μάτι κανείς το μνημείο, βλέπει ανάγλυφο το σύμβολο της ημισελήνου να περιστοιχίζεται από έξι άστρα. Είναι και αυτό, ένα, αν μη τι άλλο σταυροφορικό σύμβολο το οποίο, σε συνδυασμό με όλα τα υπόλοιπα που παρέθεσα, καθώς και με όσα θα παραθέσω ακόμη, θα πρέπει να συνδέεται με το ναϊτικό τάγμα. Την ημισέληνο, με ένα ή και περσότερα άστρα, θα την συναντήσουμε και σε άλλα μνημεία της περιοχής. Μολαταύτα, θα πρέπει να επισημάνω σε τούτο το σημείο ότι, κατά τον 13 αιώνα, οι Ναΐτες έφεραν αποδεδειγμένα ορισμένες φορές το αυτό σύμβολο και στις ασπίδες τους. Εν από τα πειστήρια περί τούτου, θεωρώ ότι αποτελεί μια παράσταση ζωγραφική από το Chronica Majora του Ματθαίου Πάρις, όπου εικονίζεται η μάχη Λα Φορμπί (έτος 1244), κατά την οποίαν όλοι οι Ναΐτες που ευρέθησαν εκεί, όπως και οι πολεμιστές των υπολοίπων τριών σταυροφορικών ιπποτικών ταγμάτων, έπεσαν νεκροί από τα όπλα του αιγυπτιακού στρατού του αγιουβίδη σουλτάνου as-Salih Ayyub.

Παρατηρώντας την εν λόγω παράσταση λοιπόν κάποιος, ανακαλύπτει εύκολα ότι στις ασπίδες των Ναϊτών Ιπποτών, η διακοσμητική «σύνθεση» αποτελείται από την ημισέληνο και αστέρες, οι οποίοι ζωγραφίστηκαν υπό μορφήν pellets (κουκίδων). Αξίζει να σημειωθεί ότι το εν λόγω σύμβολο στις διάφορες παραλλαγές του, δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ως δάνειο για τη σταυροφορική Δύση, αφού παρουσιάζεται τουλάχιστον εις την μεγάλη σφραγίδα του Ριχάρδου Α’ της Αγγλίας -του επονομαζόμενου και «Λεοντόθυμου» (Η σφραγίδα αυτή ανάγεται στα τέλη του 12 αιώνος), καθώς και στην Ιππική σφραγίδα του Ρεϋμόνδου VI, κόμητα της Τουλούζης (13ος αιώνας).

Όσον αφορά τώρα τους δύο σταυρούς που κοσμούν το ταφικό μνημείο, είναι ξεκάθαρο ότι πρόκειται για σταυρούς τύπου pattée. Αξίζει να σημειώσομε ότι ο τύπος αυτός του σταυρού, εμφανίζεται να στολίζει την πολεμική σημαία των Ναϊτών, τη λεγόμενη «Baucent» αλλά και μέρος της αρματωσιάς των ιπποτών σε παράσταση που σώζεται αποσπασματικά στην εκκλησιά San Bevignate της Περούτζια και η οποία δείχνει πιθανόν, τη μάχη μεταξύ Ναϊτών και Σαρακηνών εις την παραποτάμια πολιτεία-κάστρο των Αγίων Τόπων, Ναμπλούς, το έτος 1242. Επιπλέον, στο ταφικό μνημείο, διακρίνει κανείς έναν Πατριαρχικό Σταυρό και άνωθεν του, τον θυρεό της βόρειας θύρας του νάρθηκα, με τη διαφορά πως ετούτη τη φορά τον βλέπουμε να χωρίζεται διαγωνίως από τελαμώνα. Τέλος, η όλη «σύνθεση» ολοκληρώνεται με εν άστρο στην κορυφή του αψιδώματος.

Πλάι στο τέμπλο του ναού, σώζεται σε θαυμάσια κατάσταση τοιχογραφία με τον Άγιο Γεώργιο αρματωμένο, να φέρει διάδημα με φραγκικά κρινάνθεμα στην κεφαλή του και ασπίδα εις την οποία διακρίνονται καθαρά ο αβακωτός θυρεός της βόρειας πύλης του νάρθηκα και η ημισέληνος με εν άστρο εις το κοίλον της. Και η παράσταση αυτή, είμαι της γνώμης ότι θα πρέπει να συνδεθεί όπως και το «Γλυπτό Προσκυνητάρι» με τους Ιππότες του Ναού, οι οποίοι πιθανόν σε (μιαν) άριστη συνεργασία με τους βαρόνους ντε Νιβελέ, αφήσανε εις το Γεράκι (αλλά και στα Βάτικα, τουλάχιστον) το αποτύπωμά τους φρουρώντας το, κάτι που έχομε ιδεί να ξαναγίνεται -μ’ όλο που δεν κατεγράφη (κάτι τέτοιο) εις το Χρονικόν του Μορέως-, και με το κάστρο Cisterna Rubea στη Μάνη, του οποίου τα έξοδα για την ανέγερση είχε αναλάβει ο πρίγκιψ του Μορέως Γουλιέλμος Βιλλεαρδουίνος.

Επισημαίνω ότι ο Άγιος Γεώργιος υπήρξε για τους Ναΐτες ο σημαντικότερος άγιος, κάτι που φανερώνεται και από το περιβόητο άγαλμά του, το οποίο κοσμούσε το κάστρο Safed στη Γαλιλαία. Και θα κλείσω τούτο το «κεφάλαιο», λέγοντας ότι ο αβακωτός θυρεός της παραστάσεως, τον οποίο απαντήσαμε άλλες δυο φορές εις το ναό, εάν αντιστοιχεί πράγματι εις τον Οίκο των ντε Νιβελέ, θα πρέπει να δηλώνει κι αυτός με τη σειρά του, την ανωτέρω αναφερθείσα σχέση των βαρόνων του Γερακίου με τους Ναΐτες Ιππότες.

Εάν όλα τα παραπάνω σας φάνηκαν ολίγον τι «περίεργα», θα πρέπει να σας ειπώ ότι δεν ήσαν παρά οι «πρόβες» ενός ενδιαφέροντος «χορού» που ξεκινάει τώρα.

Ακολουθώντας ο επισκέπτης μια στράτα, που αρχινά να ξετυλίγεται από το κάστρο και που τελικώς σβήνει σχεδόν στο πιο μακρινό σημείο της κορυφογραμμής, θα συναντήσει ένα θαυμαστό στη θέα εκκλησάκι, αφιερωμένο εις τον Ταξιάρχη. Για να ιδείτε και εσωτερικά τον μικρό αυτό ναό ο οποίος φέρει μια υπέροχη γοτθική πύλη, θα πρέπει να έχετε λάβει πρώτα την άδεια από την αρμόδια αρχαιολογική υπηρεσία.

Ο ναός του Ταξιάρχη έχει απασχολήσει ουκ ολίγους ερευνητές με μίαν του τοιχογραφία, η οποία είναι γενικώς παραδεκτό πως εικονίζει την Άλωση της Ιεριχούς από τον Ιησού του Ναυή.

Στην αυτή παράσταση, ενδιαφέρον μεγάλο παρουσιάζει ο τύπος της ασπίδας του ηγέτη των Ισραηλιτών (τριγωνική) καθώς και ο «διάκοσμός» της. Η τριγωνική ασπίδα δηλώνει σαφώς δυτική επίδραση, ενώ, και η ημισέληνος με τ’ άστρα τα όσα έχομε πει προηγουμένως για τους Ναΐτες. Τι σημαίνει όλο αυτό; Νομίζω πως είναι ξεκάθαρο: Ο βυζαντινός καλλιτέχνης έκαμε την παράσταση με χορηγία των Ναϊτών, οίτινες, όπως έχομε ιδεί και θα ξαναϊδούμε, είχανε πολύ πιθανόν μετακινηθεί από τα δυτικά (Καλαμάτα, κάστρο Cisterna Rubea Μάνης) προς τα ανατολικά (Λακωνική Τσακωνιά) ώστε να παράσχουν στρατιωτική βοήθεια στους Φράγκους εναντίων των Τσακώνων. Και ως χορηγοί, οι Ιεροϊππότες του Ναού δεν θα μπορούσαν άλλο τίποτε να κάνουν, ούτως ώστε να αφήσουν κατ’ αυτόν τον τρόπο το αποτύπωμά τους. Κι έτσι, ο Ιησούς του Ναυή, «αρματώθηκε» ως φαίνεται με τον οπλισμό και τα διακριτικά των γενναιοτέρων ανδρών του Μεσαίωνος.

Και με αυτό το μνημείο λοιπόν, ολοκληρώσαμε τα όσα είχαμε να παρατηρήσουμε εις την φραγκοβυζαντινή καστροπολιτεία του Γερακίου και ώρα είναι πλέον να κατεβούμε εις το χωριό, όπου μας περιμένουν πολλά ακόμη θαυμαστά, τα οποία χρίζουν αποκρυπτογραφήσεως και αναλύσεως.

Οι βυζαντινής εποχής εκκλησιές στο χωριό του Γερακίου είναι πέντε εις τον αριθμό. Στις περισσότερες εξ αυτών απαντάμε και πάλι το μοτίβο του Αγίου Γεωργίου ο οποίος στην ασπίδα του φέρει την ημισέληνο με το άστρο εις το κοίλον της. Εδώ, είναι η κατάλληλη στιγμή να αναφέρω ότι, στην περιοχή των Βατίκων, σ’ ένα απρόσιτο σχεδόν μέρος κοντινά στο χωριό του Φαρακλού και εντός μικρού ναΐσκου αφιερωμένου εις τον Άγιο Στρατηγό, σώζονται σε καλή κατάσταση δύο τοιχογραφίες που μας αφορούν.

Δύο ιπποτικοί άγιοι, ο άγιος Γεώργιος και ίσως ο Άγιος Θεόδωρος που ευρίσκεται απέναντι του, φέρουν διάδημα κοσμημένο με τα φραγκικά κρινάνθεμα ενώ ο πρώτος, στην ασπίδα του, το γνωστό μας θέμα της ημισελήνου με το άστρο. Είπαμε πως το συγκεκριμένο μοτίβο σχετίζεται κατά την ταπεινή εκτίμησή μου με τους Ναΐτες Ιππότες και το γεγονός ότι ευρίσκεται σε δύο εκκλησιές της περιοχής των Βατίκων (Άγιος Στρατηγός αλλά και Πίσω Αγιώργης), με κάνει να υποπτεύομαι ότι δύο ακόμη μεσαιωνικά μνημεία του αυτού τόπου (τα σχολιάζω κάτω από τις αντίστοιχες φωτογραφίες), ο εντυπωσιακός ναός της Παντάνασσας στη Γερουμάνα και το ποιητικό Καστελάκι του Φαρακλού ή της Αγίας Παρασκευής, συνδέονται επίσης με το Τάγμα.

Επειδή ο χώρος ωστόσο δεν μας αρκεί για άλλες αναλύσεις, προς γνώσιν μας και μόνο σημειώνω ότι τα Βάτικα, που τον μεσαίωνα θεωρούνταν «Τσακωνιά» όπως άλλωστε και η Μονεμβασία, είναι μια ιστορική περιοχή, όχι μόνον για τα μεσαιωνικά της, αλλά και για τ’ αρχαία της. Εκεί και το Παυλοπέτρι, μια από τις αρχαιότερες βυθισμένες πολιτείες του κόσμου. Από γεωγραφικής σκοπιάς, καταλαμβάνουν τη νότια απόληξη του Πάρνωνα, η οποία καταλήγει εις το ανεμόπληκτο ακρωτήρι του Μαλέα.

Σε τούτο το σημείο όμως πλέον, θα αφήσομε τα περί των Ναϊτών, ώστε να ασχοληθούμε με ένα επιπλέον εξόχως ενδιαφέρον ζήτημα, τόσο ιστορικής όσο και λαογραφικής και καλλιτεχνικής σημασίας: την τρομακτική παράδοση των Σκυλοκέφαλων Πολεμιστών της μακρινής Ανατολής, της οποίας τα αχνάρια εντόπισα στην τοιχογραφία μιας εκκλησιάς του 13 αιώνος στο Γεράκι, αφιερωμένης εις τον Άγιο Σώστη, καθώς και στην ύπαρξη ενός καστρόπυργου στα πεδινά της περιοχής, ενός μνημείου άγνωστου ολότελα στους ταξιδευτές, το οποίο πρόκειται να μας λύσει και μιαν ιστορική απορία αιώνων.

Εισερχόμενος λοιπόν κανείς εις το εκκλησάκι του Αγίου Σώστη, κάτω από το μοναδικό μικρό διπλό παραθυράκι του, διακρίνει μιαν αρκετά ταλαιπωρημένη από τους αιώνες ζωγραφική παράσταση, την οποία το ημίφως δεν επιτρέπει στο μάτι να την ιδεί καθαρά και να την καταλάβει. Για να κατορθώσεις να «συλλάβεις» το θέμα και τις λεπτομέρειές της, αφού την φωτογραφίσεις πρώτα (απαγορεύεται το φλας), απαραίτητο ύστερα είναι να την φωτίσεις μέσω του υπολογιστή σου και εκεί πλέον, αφού δείξεις την απαραίτητη προσοχή, θα κατορθώσεις να εννοήσεις ότι πρόκειται περί ενός πολέμου μεταξύ ανθρώπων και πλασμάτων του φαντασιακού, που φέρουνε κεφάλι κυνός.

Για την εξήγηση της αυτής σπανιοτάτης παραστάσεως, παραθέτω μέρος μιας λίαν κατατοπιστικής σημειώσεως από το (εξαιρετικό) έργο της ακαδημαϊκού Corinne Jouanno που κυκλοφορεί στη γλώσσα μας από τις εκδόσεις του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης και που φέρει τον τίτλο «Το Μυθιστόρημα του Αλέξανδρου (Γέννηση και Μεταμορφώσεις)»:

Είδαμε στη Συριακή Διήγηση ότι οι Ούννοι θεωρούνταν πως γειτονεύουν με τους Κυνοκέφαλους. Στους μεσαιωνικούς χάρτες επίσης Κυνοκέφαλοι και inclusi [περίκλειστοι] τοποθετούνται ενίοτε στην ίδια γεωγραφική ζώνη […] Ο D.G. White επισημαίνει ότι οι Ισμαηλίτες που συχνά εξομοιώνονται με τους με τους Γωγ και Μαγώγ, απεικονίζονται στον Μεσαίωνα με τη μορφή Κυνοκεφάλων […] Ανάλογη σύγχυση υποκρύπτεται και σε ένα χωρίο του Παχυμέρη (13 αιώνας) σχετικά με τους Τοχάρους, ασιατική φυλή που έκανε επανειλημμένα επιδρομές στα βυζαντινά εδάφη και «πολλοί άνθρωποι τους έλεγαν Κυνοκέφαλους και τους θεωρούσαν ανθρωποφάγους».

Και η Corinne Jouanno συνεχίζει:

Την εξομοίωση των από Βορρά επιδρομέων με τους Κυνοκέφαλους τη συναντάμε επίσης στο Gesta Karoli Magni Imperatoris του Νότκερ του Τραυλού (Notker Balbulus) (περίπου 840-912), όπου οι Νορμανδοί που λεηλάτησαν το φραγκικό βασίλειο χαρακτηρίζονται «άνθρωποι με κεφάλι σκύλου».

Από την ύπαρξη της αυτής τοιχογραφίας του Αγίου Σώστη, σε συνδυασμό με τις δύο πέτρινες κεφαλές κυνός που είδαμε στο κάστρο του Γερακίου, αντιλαμβάνεται κανείς εύκολα την αιτία της υπάρξεως ενός θρύλου, όστις είναι βαθιά ριζωμένος στη λαϊκή μνήμη των κατοίκων της περιοχής.

Η καλύτερη καταγραφή του, θεωρώ πως εδόθη όταν τον εξιστόρησε μοναδικά ένας Γερακιώτης γέροντας στην κάμερα της ΕΡΤ και στην εκπομπή «Άγνωστη Ελλάδα» το μακρινό έτος 1983:

«Το κάστρο αυτό το ’λεγαν Ασφάκα. Μέσα έμεναν οι Σφακιανοί. Αυτοί είχανε πόλεμο κάτου μ’ έναν πύργο στον οποίο έμεναν οι σκυλοκέφαλοι. Είχαν συνέχεια πόλεμο αυτοί. Κατόπιν ήρθαν σε έναν συμβιβασμό να συμπεθεριάσουνε. Και πήραν οι σκυλοκέφαλοι μια γυναίκα απ’ την Ασφάκα και τήνε πήγαν κάπου. Πάει ο αδερφός της έπειτα από λίγες μέρες να ιδεί τι έγινε η αδερφή του. Πάει και κείνη κατά το βράδυ να ιδεί τι μαγειρεύουνε οι σκυλοκέφαλοι, βλέπει μέσα στο λεβέτι το χέρι του αδερφού της, γνώρισε το δαχτυλίδι. Παίρνει το βαρέλι δήθεν να πάει για νερό και πάει στην πάνου βρύση. Αφήνει το βαρέλι κάτου και έφυγε προς την Ασφάκα – το κάστρο. Την αντιλήφθηκαν οι σκυλοκέφαλοι κι άρχισ’ ο πόλεμος πια. Άρχισ’ ο πόλεμος (πρόλαβε αυτή επήγε στο κάστρο), κατόπιν οι Σφακιανοί πόμεναν μέσα έβαλαν τα όργανα κι έπαιζαν μόνα τους. Καλίγωσαν τα ζώα ανάποδα τη νύχτα και φύγανε και βρήκαν στη θάλασσα τα καΐκια τους και πήγαν στην Κρήτη στο μέρος εκείνο που το λένε Σφακιανά – έτσι τ’ ονόμασαν».

Μολαταύτα, πριν κλείσομε το άρθρο μας, θα πρέπει να λύσομε εδώ κάποιες κύριες απορίες που προκύπτουν από τα ανωτέρω.

Ερώτημα Α: Σε ποιον «Πύργο» αναφέρεται η παράδοση πως είχε πόλεμο με το κάστρο του Γερακίου;

Θα θυμάστε ότι στην αρχή του κειμένου ανέφερα πως «μολονότι φαίνεται σχετικώς αναξιόπιστό το κείμενο του Χρονικού του Μορέως όσον αφορά τον ιδρυτή του κάστρου, στην πραγματικότητα δεν είναι τόσο».

Η σύγχυση στους ερευνητές από παλαιά μέχρι και τώρα, οφείλεται εις το γεγονός ότι δεν ήσανε ούτε και είναι επαρκώς πληροφορημένοι σχετικά με όλα τα μεσαιωνικά μνημεία της περιοχής. Η λύση του αινίγματος που μας απασχολεί εδώ λοιπόν, εντοπίζεται σε ελάχιστη απόσταση έξω από το χωριό του Γερακίου, σε μέρος που πλην των ερπετών και των εντόμων, δεν πατάει ψυχή. Εκεί, στέκει ένα καστελάκι που φυλάσσεται από έναν πολύ ταλαιπωρημένο, μα, πανύψηλο πύργο, όστις εις τον καιρό του θα ήταν αναντίρρητα εντυπωσιακός. Αυτό το μνημείο συνολικά καλείται από τους ντόπιους «Ο Πύργος» και αυτόν αναζητήστε, άμα θέλετε να ιδείτε ποιος κατά την παράδοση ήτο ο «Πύργος των Κυνοκεφάλων».

Παρόλα ταύτα, εις το άμεσο ερώτημα που λέγει: Σε ποιον από τους δύο ντε Νιβελέ (πατέρα-γιό) αντιστοιχεί το πεδινό και σε ποιον το του λόφου κάστρο, δεν έχω βρει ακόμη την απάντηση, και τούτο διότι, πράγματι το κείμενο δεν διαφωτίζει. Στα 1209 μας λέγει ότι:

Άλλος πάλε από αυτού έγραφεν στο βιβλίον·

μισίρ Γγιούν τον έλεγαν ντε Νιβηλέ το επίκλην·

έξι φίε του εδόθησαν να έχη εις την Τσακωνίαν·

κάστρον έχτισεν εκεί, το ωνόμασεν Γεράκι.

Ενώ τέσσερες δεκαετίες μετά:

Άλλος ήτον ντε Νιβηλέτ και άκουε μισίρ Ιωάννης·

Έποικεν κάστρο ο λόγου του κ’ έκραξέ το Γεράκιν,

όπου ένι εις την Τσακωνίαν εδώθεν γαρ του Ελέου.

Ερώτημα Β: Πώς προέκυψε ο θρύλος των Κυνοκέφαλων; Με λίγα λόγια, σε ποια ανθρώπινη φυλή αντιστοιχεί και κυρίως γιατί;

Μολονότι πολλές φυλές «βαρβάρων» που εισήλθαν στη Δύση και το Βυζάντιο κατά τον μεσαίωνα είδαμε πως «διεκδικούν» τον χαρακτηρισμό «Κυνοκέφαλοι» (και δεν είναι οι μόνες), η απάντησή μου σε τούτο το ερώτημα θα είναι σαφής: οι Τόχαροι.

Τα αίτια που επιλέγω από όλους τους λεγόμενους «βάρβαρους» που εισέβαλλαν επανειλημμένα εις τα εδάφη του Βυζαντίου, τους Τόχαρους (κάτι που μαθαίνουμε από πηγή της εποχής, τον ιστορικό του 13 αιώνος Γεώργιο Παχυμέρη και αυτό έχει από μόνο του επίσης μεγάλη σημασία), είναι τα εξής: οι Τόχαροι, ως κάτοικοι της σημερνής επαρχίας Σιντζιάγκ της Κίνας, είναι πολύ λογικό να παριστάνονται στην τοιχογραφία του κοντινού στον Άγιο Σώστη Γερακίου, ναό του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου (13 αιώνας επίσης) με σινικά (κινέζικα) ιδεογράμματα στα κράνη τους.

Και δεύτερον, όπως είδαμε στην παράδοση που παρέθεσα για τον πόλεμο μεταξύ ανθρώπων και σκυλοκέφαλων εις το Γεράκι, οι τελευταίοι παρουσιάζονται ως «ανθρωποφάγοι», κάτι το οποίο «δένει» θαυμάσια με την αναφορά της Corinne Jouanno που θυμίζω πως μας λέγει ότι: «πολλοί άνθρωποι τους έλεγαν Κυνοκέφαλους και τους θεωρούσαν ανθρωποφάγους».

ἔρρωσθε

Ο Μιλτιάδης Τσαπόγας είναι συγγραφέας, αρθρογράφος και φωτογράφος. Το βιβλίο του “Ιππότες στον Μοριά – Και άλλες ιστορίες από τα κάστρα της Πελοποννήσου” κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Δαιδάλεος.