Ναζιστική Γερμανία: Ο κινηματογράφος ως μέσο προπαγάνδας

Ο κινηματογράφος, όπως και κάθε μορφή τέχνης, έχει χρησιμοποιηθεί ως μέσο προπαγάνδας ιδεών, προτύπων ζωής και πολιτικών καθεστώτων. Το φαινόμενο αυτό πήρε πολύ μεγάλες διαστάσεις αφού λόγω της μαζικής απήχησης που έχει ως μέσο (ιδιαίτερα πριν εμφανιστεί η τηλεόραση) και της δύναμης του συνδυασμού εικόνας-ήχου μπορεί να επηρεάσει την κοινή γνώμη και να την κατευθύνει. Ο Β’ παγκόσμιος πόλεμος μετέτρεψε με τη σειρά του τον ευρωπαϊκό κινηματογράφο σε μία προπαγανδιστική μηχανή.

Το ναζιστικό καθεστώς

Ιδιαίτερα η ναζιστική Γερμανία, αξιοποίησε τη συγκεκριμένη τέχνη, έτσι ώστε να αναπτύξει τον φανατισμό. Ένα συναίσθημα που μαστιγώνει την ψυχή του πλήθους και το σπρώχνει προς τα μπρος με υστερική βία και όχι με τη γνώση της αλήθειας. Γι’ αυτό και η προπαγάνδα έπρεπε να απευθύνεται αποκλειστικά και μόνο στις μάζες, οι οποίες ήταν ανίκανες να σκεφτούν (ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού ήταν αναλφάβητο).

Στόχος της, ήταν, είναι και θα είναι η επίκληση στο συναίσθημα. Ο Hitler εξάλλου αγαπούσε τον κινηματογράφο. Καλλιέργησε σχέσεις με ηθοποιούς και σκηνοθέτες και συχνά πρόβαλλε ταινίες στα δείπνα που παρέθετε. Ο κινηματογράφος είχε γοητεύσει ακόμα περισσότερο τον πανίσχυρο υπουργό προπαγάνδας Joseph Goebbels, που είχε τον έλεγχο των τεχνών. Ο Goebbels έβλεπε ταινίες καθημερινά και συναναστρεφόταν με ανθρώπους του σινεμά. Το 1934 ανέλαβε τον τομέα της λογοκρισίας και ως το τέλος του πολέμου εξέταζε προσωπικά κάθε ταινία μεγάλου ή μικρού μήκους. Κατάφερε σε σύντομο χρονικό διάστημα να αποκτήσει τον έλεγχο και άλλων τομέων της κινηματογραφικής βιομηχανίας.

Η σφοδρή αντισημιτική στάση του Ναζιστικού κόμματος οδήγησε στην απόπειρα απομάκρυνσης όλων των Εβραίων από την κινηματογραφική βιομηχανία του 1933. Οι Ναζί απαγόρευσαν στους Εβραίους να εργάζονται σε οποιαδήποτε κινηματογραφική επιχείρηση. Αυτό επέσπευσε την ομαδική φυγή από τη χώρα μιας σειράς ταλαντούχων ανθρώπων του κινηματογράφου, όπως οι Max Ophuls και Billy Wilder. Όποιος είχε αριστερές ή φιλελεύθερες απόψεις κινδύνευε εξίσου, και πολλοί μη Εβραίοι που δεν άντεχαν την πολιτική των Ναζί εγκατέλειψαν τη χώρα.

Τον Απρίλιο του 1935, η αντισημιτική καμπάνια των Ναζί εντάθηκε με την απαγόρευση της προβολής όλων των ταινιών που είχαν γυριστεί πριν από το 1933 και στην παραγωγή των οποίων είχαν συμμετάσχει Εβραίοι. Ο βασικός στόχος του Goebbels να αποκτήσει τον έλεγχο του γερμανικού κινηματογράφου επιτεύχθηκε μέσα από τη σταδιακή κρατικοποίηση της κινηματογραφικής βιομηχανίας, η οποία πραγματοποιήθηκε το 1942.

Ταινίες της ναζιστικής περιόδου

Η αποτρόπαια ναζιστική ιδεολογία είναι ο λόγος για τον οποίο πολύ λίγες ταινίες της εποχής είναι γνωστές στο σύγχρονο κοινό εκτός Γερμανίας. Εξαίρεση αποτελούν οι έντονα προπαγανδιστικές ταινίες, όπως το Triumph des Willens (Ο θρίαμβος της θελήσεως) και το Jud Süß, που μελετήθηκαν κυρίως ως ιστορικά ντοκουμέντα της εποχής. Ωστόσο οι περισσότερες ταινίες που γυρίστηκαν την περίοδο αυτή είχαν στόχο τη ψυχαγωγία και περιείχαν ελάχιστες αναφορές στην πολιτική κατάσταση. Από τις 1.097 ταινίες μεγάλου μήκους που γυρίστηκαν από το 1933 ως το 1945, μόνο το 1/6 περίπου απαγορεύτηκε από τη μεταπολεμική λογοκρισία που επέβαλαν οι συμμαχικές δυνάμεις με τη δικαιολογία της ναζιστικής προπαγάνδας. Από τη στιγμή που οι ταινίες έπρεπε να έχουν την έγκριση του Goebbels, δεν μπορούσαν φυσικά να αντιτίθεται στη ναζιστική ιδεολογία. Ορισμένες από τις πρώτες έντονα προπαγανδιστικές ταινίες εμφανίστηκαν το 1933. Οι συγκεκριμένες παραγωγές εκείνης της εποχής εξιδανίκευαν τους ναζί χαρακτήρες με στόχο τη στρατολόγηση οπαδών για λογαριασμό του ναζιστικού κόμματος. Γυρισμένες λίγο προτού οι Ναζί καταλάβουν την εξουσία, απεικονίζουν την εποχή σαν μια περίοδο συνεχούς πάλης μεταξύ των ‘’μοχθηρών’’ κομμουνιστών και των ένθερμων νεαρών υποστηρικτών του Hitler.

Επίθεση στους ‘’εχθρούς’’ του Ράιχ

Ταινίες που καταφέρονταν εναντίον των εχθρών του Γ΄ Ράιχ συνέχιζαν να παράγονται σε όλη τη διάρκεια της ναζιστικής περιόδου. Κάποιες από αυτές στρέφονταν κατά της Μεγάλης Βρετανίας, που αποτελούσε την επιτομή της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας στην οποία αντιτίθετο το ναζιστικό καθεστώς.

Η Σοβιετική Ένωση συνέχισε προσφιλή στόχο, αφού οι Ναζί επιδίωκαν την υποδούλωση και εξολόθρευση των σλαβόφωνων εθνών. Μετά την ήττα της Γερμανίας στο Στάλινγκραντ το 1943, μια κρίσιμη καμπή στην πορεία του πολέμου, οι Ναζί έπαψαν να ενδιαφέρονται για την Ε.Σ.Σ.Δ. και το είδος των αντισοβιετικών ταινιών εξαφανίστηκε. Οι πιο διάσημες από τις ταινίες με θέμα τους εχθρούς των Ναζί ήταν πέντε ταινίες αντισημιτικού περιεχομένου.

Οι ταινίες αυτές γυρίστηκαν κατά παραγγελία του Goebbels το 1939, λίγο μετά την πρώτη δημόσια δήλωση του Hitler ότι η ολοκληρωτική εξολόθρευση των Εβραίων θα αποτελούσε την ‘’τελική λύση’’ στο εβραϊκό ζήτημα. Ανάμεσα στις ταινίες με την ύπουλη προπαγάνδα ήταν και η ταινία Jud Süß. Πιο συγκεκριμένα, ήταν ένα ιστορικό έπος που διαδραματιζόταν τον 18^ο αιώνα και βασιζόταν στο στερεότυπο του άρπαγα Εβραίου τοκογλύφου. Η ταινία είχε τεράστια επιτυχία και υποκίνησε τη βία εναντίον των Εβραίων.

Κλείνοντας, συμπεραίνουμε ότι ο κινηματογράφος απέδειξε μέσα από τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο ότι βρίσκεται μέσα στην ιστορία ή είναι μέρος της ιστορίας κατά δύο κύριες διαστάσεις. Κατά την πρώτη, αποτελεί συστατικό της και συμμετέχει στη διαμόρφωση της ροής της, ως ενεργός παράγοντας και υποκείμενο της ιστορίας. Κατά τη δεύτερη, αποτελεί ένα ντοκουμέντο για την ερμηνεία της ιστορίας, γίνεται αντικείμενο, μάρτυρας μιας καταγραφής. Ως υποκείμενο έχει τη δύναμη να επηρεάζει τις μάζες όχι μόνο στο πώς να γράφεται η ιστορία αλλά και να διδάσκει τι είναι η ιστορία ως παρελθόν.