Ο άγνωστος Μίκης Θεοδωράκης: Όταν έγραφε κρυφά τραγούδια για τη Θεία Λένα

Και όμως οι Έλληνες άκουγαν Μίκη Θεοδωράκη τα χρόνια πριν την επταετία, χωρίς να το γνωρίζουν. Η αποκάλυψη που είχε κάνει ο σπουδαίος συνθέτης για τη "Θεία Λένα", τα παιδικά του τραγούδια και οι πρώτες απόπειρες μελοποιήσεων.

ΧΡΗΣΤΟΣ ΔΕΜΕΤΗΣ
03 Σεπτεμβρίου 2021 06:20

Η Αντιγόνη Μεταξά-Κροντηρά (1905- 16 Οκτωβρίου 1971) ήταν η δημιουργός του πρώτου παιδικού θεάτρου για παιδιά στην Ελλάδα, το Θέατρο του Παιδιού. Έμεινε στην ιστορία ως “θεία Λένα”, παρουσιάζοντας εκπομπές για τα μικρά παιδιά στο κρατικό Ελληνικό ραδιόφωνο από το 1938 έως το 1966. Ακόμη, είχε γράψει 54 παιδικά βιβλία, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνεται μια εξάτομη παιδική εγκυκλοπαίδεια και η Εγκυκλοπαίδεια της Ελληνκής Μυθολογίας για παιδιά.

Το όνομα “θεία Λένα” προέκυψε ως ιδέα του Γιάννη Βελπτιώτη, γενικού διευθυντή της ΕΙΡ κατά τη χούντα του Μεταξά αλλά και τη γερμανική κατοχή, αλλά και του συζύγου της Κώστα Κροντηρά που υπήρξε ραδιοσκηνοθέτης. Εκτιμάται πως συνολικά πραγματοποίησε 4.500 περίπου ραδιοφωνικές εκπομπές. Το 1967 συνέχισε στη τηλεόραση της ΥΕΝΕΔ όπου το 1967 δημιούργησε το πρώτο ελληνικό παιδικό τηλεοπτικό πρόγραμμα.

Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι πως με τη “θεία Λένα”, είχε συνδεθεί και ο σπουδαίος Μίκης Θεοδωράκης λίγο πριν τη δικτατορία και τις διώξεις εις βάρος του.

Σε συνέντευξή στον Νίκο Λακόπουλο για το περιοδικό που είχε κυκλοφορήσει το Club Decadence, ο Μίκης είχε ερωτηθεί για ένα μυστήριο που είχε γίνει λίγο – πολύ, αστικός μύθος.

Είναι αλήθεια πως γράφατε τραγούδια για την εκπομπή για παιδιά, “Θεία Λένα”;

Μ.Θ. Βεβαίως. Όταν δούλευα στην Δημοκρατική Αλλαγή, απέναντί μου είχα την ποιήτρια Μαυροειδή-Παπαδάκη που έγραφε ποιήματα για τη θεία Λένα. Επάνω στο δημοσιογραφικό χαρτί έκανα πεντάγραμμα κάτω από το ποίημα, εκεί επί τόπου έγραφα την μουσική και εισέπραττα πενήντα δραχμές, δηλαδή ένα πλούσιο γεύμα!

Μιλούσε φυσικά για την αγωνίστρια της αντίστασης Σοφία Μαυροειδή – Παπαδάκη που καταγόταν από την Κρήτη, και είχε συνθέσει τον ύμνο του ΕΛΑΣ. Ο ύμνος περιελήφθη στο ποιητικό βιβλίο της Μαυροειδή – Παπαδάκη “Της Νιότης και της Λευτεριάς”, που κυκλοφόρησε το 1946 απ’ τις εκδόσεις “Νέα βιβλία”, με ξυλογραφίες του Α . Τάσσου και τιμήθηκε με το Βραβείο Εθνικής Αντίστασης.

Τα παιδικά ποιήματα της Μαυροειδή – Παπαδάκη παρουσιάζονταν λοιπόν στο ραδιόφωνο από τη Μεταξά – Κροντηρά, σε μελοποίηση Μίκη Θεοδωράκη, ενώ η εφημερίδα Δημοκρατική Αλλαγή που ανέφερε ο Θεοδωράκης κυκλοφόρησε τα χρόνια από το 1964 μέχρι το 1967, όντας το απογευµατινό καθηµερινό έντυπο της ΕΔΑ.

Ο Θεοδωράκης είχε γράψει βέβαια κι άλλα παιδικά τραγούδια. Το 1994 κυκλοφόρησε με την Polygram έναν δίσκο με τον τίτλο «40 τραγούδια για παιδάκια και παιδιά». Πρόκειται για ένα διπλό cd με γνωστά στην πλειοψηφία τους τραγούδια από την επίσημη δισκογραφία του Μίκη Θεοδωράκη, τραγουδισμένα από την Παιδική Χορωδία & Ορχήστρα του Δημοτικού Ωδείου Λάρισας. Την ευθύνη της ενορχήστρωσης και της διεύθυνσης χορωδίας είχε ο Δημήτρης Καρβούνης. Όπως αναφέρει και ο συνθέτης στο εισαγωγικό σημείωμα, τα τραγούδια που περιλαμβάνονται στην έκδοση αυτή γράφτηκαν τα περισσότερα “μέσα στην παγωνιά της Ιστορίας – στην δοκιμασία του ’40 – στην πρώτη μου εφηβεία” και αποτελούν τις πρώτες απόπειρες του συνθέτη να μελοποιήσει ποιήματα και στίχους από τον Βασίλη Ρώτα και τον Κωστή Παλαμά, μέχρι τον Διονύσιο Σολωμό.

Τα περισσότερα κομμάτια είναι συνθέσεις από το 1938 μέχρι και το 1945, κατά τα χρόνια δηλαδή που και ο έφηβος τότε, Θεοδωράκης, αναζητούσε το μουσικό του στίγμα μέσα από κείμενα ποιητών και τις πρώτες απόπειρες μελοποίησής τους.

Στην ίδια συνέντευξή του στον Νίκο Λακόπουλο, ο Μίκης παραδεχόταν άλλωστε πως δάσκαλός του ήταν ο μουσικός και βιολιστής Φιλοκτήτης Οικονομίδης, ιδρυτής της Χορηδίας Αθηνών και διοργανωτής του πρώτου Φεστιβάλ Αθηνών.

Μ.Θ. Για να καταλάβετε το μέγεθός του, θα σας πω μόνο μια φράση που μου έλεγε: «Θα πρέπει να μάθεις τόσο καλά τους κανόνες της Αρμονίας και της Αντίστιξης, ώστε μια μέρα να κατορθώσεις να τους ξεπεράσεις».

Σε άλλο σημείο, απαντώντας για το τι θα ήθελε να κάνει αν δεν ήταν μουσικοσυνθέτης, απαντούσε με ειλικρίνεια:

Μ.Θ. Πριν με χτυπήσει ο κεραυνός Μπετόβεν με την «Ωδή στη Χαρά», στα 1942 που άλλαξε εκ βάθρων τη ζωή μου, προοριζόμουν για αρχιτέκτονας. Είχα μυαλό μαθηματικό. Τι θα ήθελα να είμαι γενικότερα.

Πρώτον: Να μετέφερα εμπορεύματα με καϊκι στο Αιγαίο. Να πιάνω λιμάνια και να κάθομαι μια βδομάδα (ξεφόρτωμα-φόρτωμα) σε ταβερνίτσες με ωραία παρέα ναυτικών.

Δεύτερο: Φορτηγατζής μεγάλων αποστάσεων. Με στάσεις σε καθορισμένα στέκια σε πολλές χώρες, να χαζεύω, να πίνω και να χορεύω με ωραία παρέα σωφεραίων.

Ο Μίκης των φυλακίσεων

Η εμπλοκή του Μίκη Θεοδωράκη με την πολιτική ξεκίνησε από πολύ νωρίς, όταν αμέσως μετά τα Δεκεμβριανά άρχισε να διώκεται από τις αστυνομικές Αρχές. Το 1947, σε ηλικία 27 ετών, συνελήφθη και εστάλη στην Ικαρία, απ’ όπου και απέτυχε, παρά την οργανωμένη προσπάθεια, να αποδράσει.

Με τη γενική αμνηστία που έδωσε η κυβέρνηση του Θεμιστοκλή Σοφούλη, ο Θεοδωράκης περνάει στην παρανομία και συμμετέχει στη δράση του Δημοκρατικού Στρατού. Καταλήγει εκ νέου στην Ικαρία, ύστερα από τη σύλληψή του στο πατρικό του σπίτι, όπου κατέφυγε άρρωστος από πλευρίτιδα. Ακολουθεί εκτοπισμός στη Μακρόνησο, όπου και υπομένει πολύ σκληρά βασανιστήρια. Μετά από παρέμβαση του πατέρα και του θείου του, που ήταν ανώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι, ο Μίκης θα απελευθερωθεί ως ανάπηρος (τα βασανιστήρια του προκάλεσαν παράλυση). Το 1963 ιδρύεται η Νεολαία Λαμπράκη, ως αντίδραση στη δολοφονία του βουλευτή της Αριστεράς Γρηγόρη Λαμπράκη, και ο Θεοδωράκης εκλέγεται πρόεδρος. Σύντομα θα εκλεγεί και βουλευτής της ΕΔΑ.

Με την επιβολή της δικτατορίας, στις 21 Απριλίου του 1967, ο Θεοδωράκης περνάει και πάλι στην παρανομία και έναν μήνα αργότερα ιδρύει την αντιστασιακή οργάνωση ΠΑΜ, κηρύσσοντας πανστρατιά εναντίον του καθεστώτος. Το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς φυλακίζεται στο κτίριο της Ασφάλειας επί της οδού Μπουμπουλίνας. Τα γεγονότα είναι πυκνά και διαδέχονται με ταχύτητα το ένα το άλλο: απομόνωση, φυλακές Αβέρωφ, μεγάλη απεργία πείνας, αποφυλάκιση και κατ’ οίκον περιορισμός, εκτόπιση με την οικογένειά του στη Ζάτουνα και, τέλος, στρατόπεδο Ωρωπού.

Στον Ωρωπό ο Θεοδωράκης αντιμετωπίζει εκ νέου προβλήματα με την υγεία του ενώ στο εξωτερικό ξεσπά θύελλα διαμαρτυριών. Πρόσωπα όπως ο Άρθουρ Μίλερ, ο Ιβ Μοντάν, ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς και ο Λόρενς Ολίβιε ζητούν επιτακτικά την απελευθέρωσή του κι έτσι καταλήγει εν έτει 1970 στο Παρίσι, απ’ όπου και απευθύνει ξανά έκκληση για την ανάγκη πτώσης του δικτατορικού καθεστώτος. Το 1972 συναντά τον Γιασέρ Αραφάτ στο Ισραήλ, όπου πηγαίνει για να δώσει συναυλίες, και ενθαρρύνει τις συνομιλίες μεταξύ Παλαιστινίων και Ισραηλινών.

Μουσικά, στο διάστημα 1967 έως 1980 στρέφεται ιδιαίτερα στη σύνθεση κύκλων τραγουδιών, συνθέτοντας 22 κύκλους, ανάμεσά τους και τα “Τραγούδια του αγώνα”, “Ο ήλιος και ο χρόνος”, “Μυθιστόρημα”, “Αρκαδίες I, II, III, IV, VIII, X, XI”, “Μπαλάντες” και άλλα.

Αξιομνημόνευτη είναι η σύνθεση του Canto General, ένα παγκοσμίως αγαπημένο έργο βασισμένο στο ποίημα του Πάμπλο Νερούντα.

Το έργο άρχισε να συντίθεται στο Παρίσι το 1972, όπου πρωτοπαρουσιάστηκε στο φεστιβάλ της Humanité τον Σεπτέμβριο του ’74, ενώ στην Ελλάδα ακούστηκε για πρώτη φορά στις μεγάλες συναυλίες που έγιναν στο Στάδιο Καραϊσκάκη και στο Γήπεδο του Παναθηναϊκού τον Αύγουστο του 1975.