Πώς να μειώσεις τους ψηφιακούς περισπασμούς – Συμβουλές από μοναχούς του Μεσαίωνα

* Το άρθρο της αναπληρώτριας καθηγήτριας Ιστορίας στο πανεπιστήμιο της Τζόρτζια και συγγραφέα, Jamie Kreiner δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Οι μεσαιωνικοί μοναχοί περνούσαν πολλές ώρες συγκεντρωμένοι. Και η συγκέντρωση ήταν το ισόβιο έργο τους! Η τεχνολογία τους ήταν προφανώς διαφορετική από τη δική μας. Αλλά το άγχος τους για την απόσπαση της προσοχής δεν ήταν. Παραπονιόντουσαν ότι ήταν υπερφορτωμένοι με πληροφορίες και για το πώς, ακόμη και όταν τελικά κατέληγαν σε κάτι να διαβάσουν, ήταν εύκολο να βαρεθούν και να στραφούν σε κάτι άλλο. Ήταν απογοητευμένοι από την επιθυμία τους να κοιτάζουν έξω από το παράθυρο, ή να κοιτούν συνεχώς την ώρα (στην περίπτωσή τους, με τον Ήλιο ως ρολόι τους), ή να σκέφτονται το φαγητό ή το σεξ όταν υποτίθεται ότι σκέφτονταν τον Θεό. Ανησυχούσαν ακόμη και μήπως αποσπαστούν στα όνειρά τους.

Μερικές φορές κατηγορούσαν τους δαίμονες ότι έκαναν το μυαλό τους να ταξιδεύει. Μερικές φορές κατηγορούσαν τα βασικά ένστικτα του σώματος. Αλλά το μυαλό ήταν το ριζικό πρόβλημα: είναι ένα εγγενώς νευρικό πράγμα. Ο Ιωάννης Κασσιανός του οποίου οι απόψεις για τη σκέψη επηρέασαν μοναχούς επί αιώνες, γνώριζε πολύ καλά αυτό το πρόβλημα. Παραπονέθηκε ότι το μυαλό “φαίνεται να οδηγείται από τυχαίες εισβολές”. “Περιπλανιέται σαν να ήταν μεθυσμένο”. Θα σκεφτόταν κάτι άλλο ενώ προσευχόταν και έψελνε. Θα περιπλανιόταν στα μελλοντικά του σχέδια ή στις τύψεις του παρελθόντος στη μέση της ανάγνωσής του. Δεν μπορούσε καν να παραμείνει συγκεντρωμένος στη δική του ψυχαγωγία – πόσο μάλλον στις δύσκολες ιδέες που απαιτούσαν σοβαρή συγκέντρωση.

Ήταν στα τέλη της δεκαετίας του 420. Αν ο Ιωάννης Κασσιανός είχε δει ένα smartphone, θα είχε προβλέψει τη γνωστική μας κρίση κατευθείαν.

Αντιθέτως, όμως, το μυαλό του βρισκόταν αλλού. Ο Κασσιανός έγραφε σε μια εποχή που οι χριστιανικές μοναστικές κοινότητες άρχιζαν να αναπτύσσονται στην Ευρώπη και τη Μεσόγειο. Έναν αιώνα νωρίτερα, οι ασκητές ζούσαν κυρίως απομονωμένοι. Και ο νέος ενθουσιασμός για κοινά εγχειρήματα είχε ως αποτέλεσμα έναν νέο ενθουσιασμό για μοναστηριακό σχεδιασμό. Αυτοί οι καινοτόμοι κοινωνικοί χώροι θεωρήθηκε ότι λειτουργούσαν ιδανικά όταν οι μοναχοί είχαν οδηγίες για το πώς να κάνουν τη δουλειά τους.

Η δουλειά τους, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, ήταν να εστιάζουν στη θεία επικοινωνία: να διαβάζουν, να προσεύχονται και να ψέλνουν και να εργάζονται για να κατανοήσουν τον Θεό, για να βελτιώσουν την υγεία της ψυχής τους και των ψυχών των ανθρώπων που τους στήριξαν. Γι’ αυτούς τους μοναχούς, ο διαλογιζόμενος νους δεν έπρεπε να είναι χαλαρός. Υποτίθεται ότι υπήρχε ενεργοποίηση. Οι αγαπημένες τους λέξεις για να περιγράψουν τη συγκέντρωση προέρχονταν από το λατινικό tenere, κρατάω σφιχτά κάτι. Το ιδανικό ήταν ένα mens intentus, ένα μυαλό που πάντα και δραστήρια έφτανε τον στόχο του. Και το να το κάνουν αυτό με επιτυχία σήμαινε να λάβουν σοβαρά υπόψη τις αδυναμίες του σώματος και του εγκεφάλου τους και να εργαστούν σκληρά για να τα κάνουν να είναι φρόνιμα.

Μερικές από αυτές τις στρατηγικές ήταν σκληρές. Παραίτηση, για παράδειγμα. Οι μοναχοί και οι καλόγριες έπρεπε να εγκαταλείψουν τα πράγματα που αγαπούσαν οι περισσότεροι άνθρωποι – οικογένειες, ακίνητα, επιχειρήσεις, καθημερινή ένταση – όχι μόνο για να διαβρώσουν την αίσθηση του ατομικού τους δικαιώματος αλλά και για να διασφαλίσουν ότι δεν θα τους απασχολούσαν αυτά τα πράγματα στην επαγγελματική τους ζωή της προσευχής. Όταν ο νους περιπλανιέται, παρατήρησαν οι μοναστικοί θεωρητικοί, συνήθως στρέφεται στα πρόσφατα γεγονότα. Μειώστε τις δεσμεύσεις σας σε σοβαρά πράγματα και θα έχετε λιγότερες σκέψεις που θα ανταγωνίζονται για την προσοχή σας.

Ο περιορισμός έπρεπε να λειτουργήσει και σε φυσιολογικό επίπεδο. Υπήρχαν πολλές θεωρίες στην Ύστερη Αρχαιότητα και τον Μεσαίωνα σχετικά με τη σύνδεση του μυαλού με το σώμα. Οι περισσότεροι Χριστιανοί συμφώνησαν ότι το σώμα ήταν ένα άπορο πλάσμα του οποίου η απύθμενη όρεξη για φαγητό, σεξ και άνεση εμπόδιζε το μυαλό από αυτό που είχε μεγαλύτερη σημασία. Αυτό δεν σήμαινε ότι το σώμα έπρεπε να απορριφθεί, μόνο ότι χρειαζόταν να αντιμετωπιστεί με σκληρό τρόπο για το καλό του. Για όλους τους μοναχούς και τις μοναχές, από την αρχή του μοναχισμού τον 4ο αιώνα, αυτό σήμαινε περιορισμένη διατροφή και καθόλου σεξ. Πολλοί από αυτούς πρόσθεσαν επίσης τακτική χειρωνακτική εργασία στο πρόγραμμα. Έβρισκαν ευκολότερο να συγκεντρωθούν όταν το σώμα τους κινείτο, είτε μαγειρεύοντας, είτε κάνοντας αγροτικές δουλειές είτε υφαίνοντας.

Υπήρχαν επίσης λύσεις που θα μπορούσαν να κάνουν τους ανθρώπους να θεωρούνται περίεργοι σήμερα, οι οποίες εξαρτιόνταν από φανταστικές εικόνες. Μέρος της μοναστικής εκπαίδευσης περιελάμβανε την εκμάθηση πώς να διαμορφώνεις γελοιογραφικές γνωστικές φιγούρες, για να βοηθηθεί η όξυνση των μνημονικών και διαλογιστικών δεξιοτήτων κάποιου. Το μυαλό αγαπά τα ερεθίσματα όπως το χρώμα, το σεξ, τη βία, τον θόρυβο και τις έξαλλες χειρονομίες. Η πρόκληση ήταν να αποδεχτείς τις απολαύσεις και τις προτιμήσεις του, για να τα εκμεταλλευτείς. Οι συγγραφείς και οι καλλιτέχνες μπορεί να κάνουν μια προσπάθεια, γράφοντας γλαφυρές αφηγήσεις ή δημιουργώντας γκροτέσκες φιγούρες που ενσωματώνουν τις ιδέες που θέλουν να επικοινωνήσουν. Αλλά αν μια καλόγρια ήθελε πραγματικά να μάθει κάτι που είχε διαβάσει ή ακούσει, θα έκανε αυτή τη δουλειά μόνη της, αποδίδοντάς τα ως μια σειρά από παράξενα κινούμενα σχέδια στο μυαλό της. Όσο πιο περίεργη είναι η μνημονική μέθοδος, τόσο το καλύτερο – η σπανιότητα θα τις έκανε πιο εύκολες για την ανάκτησή τους και πιο συναρπαστικό να τις σκεφτεί όταν “γύριζε” σε αυτές.

Πες ότι ήθελες να μάθεις τη σειρά του ζωδιακού κύκλου. Ο Τόμας Μπραντουαρντίν (πανεπιστημιακός του 14ου αιώνα, θεολόγος και σύμβουλος του Εδουάρδου Γ’ της Αγγλίας) προτείνει να φανταστείτε ένα αστραφτερό λευκό κριάρι με χρυσά κέρατα, που κλωτσάει στους όρχεις έναν λαμπερό κόκκινο ταύρο. Ενώ ο ταύρος αιμορραγεί πολύ, φανταστείτε ότι υπάρχει μια γυναίκα μπροστά του, που γεννά δίδυμα, σε έναν αιματηρό τοκετό που φαίνεται να την κόβει μέχρι το στήθος της. Καθώς τα δίδυμά της προβάλλουν, παίζουν με ένα απαίσιο κόκκινο καβούρι, το οποίο τα τσιμπάει και τα κάνει να κλαίνε κ.ο.κ.

Μια πιο προηγμένη μέθοδος συγκέντρωσης ήταν η δημιουργία περίτεχνων νοητικών κατασκευασμάτων κατά την ανάγνωση και τη σκέψη. Οι μοναχές, οι μοναχοί, οι ιεροκήρυκες και οι άνθρωποι που εκπαιδεύονταν, ενθαρρύνονταν πάντα να οπτικοποιούν το υλικό που επεξεργάζονταν. Ένα διακλαδισμένο δέντρο ή ένας άγγελος με λεπτά φτερά – ή στην περίπτωση του Χιου του Αγίου Βίκτωρ (ο οποίος έγραψε έναν περιγραφικό μικρό οδηγό για αυτή τη στρατηγική τον 12ο αιώνα), μια κιβωτός πολλαπλών επιπέδων στην καρδιά του σύμπαντος – θα μπορούσε να γίνει το πρότυπο για τον διαχωρισμό του πολύπλοκου υλικό σε ένα διατεταγμένο σύστημα. Οι εικόνες μπορεί να αντιστοιχούν στην ουσία μιας ιδέας. Ο Χιου, για παράδειγμα, φαντάστηκε μια στήλη να υψώνεται από την κιβωτό του που αντιπροσώπευε το δέντρο της ζωής στον παράδεισο, η οποία καθώς ανέβαινε συνέδεε τη γη στην κιβωτό με τις προηγούμενες γενιές και με τον θόλο των ουρανών. Εναλλακτικά, οι εικόνες μπορεί να είναι μόνο οργανωτικά σύμβολα υποκατάστασης, κατά τα οποία ένα δέντρο που αντιπροσωπεύει ένα κείμενο ή ένα θέμα (π.χ. “Φυσικός νόμος”) θα μπορούσε να έχει οκτώ κλαδιά και οκτώ καρπούς σε κάθε ένα κλαδί, που αντιπροσωπεύουν 64 διαφορετικές ιδέες συγκεντρωμένες σε οκτώ μεγαλύτερες έννοιες.

Το θέμα δεν ήταν να ζωγραφιστούν αυτές οι εικόνες σε περγαμηνή. Ήταν να δοθεί στο μυαλό κάτι να σχεδιάσει, να αφήσει την όρεξή του για αισθητικά ενδιαφέρουσες φόρμες ενώ ταξινομούσε τις ιδέες του σε κάποια λογική δομή. Διδάσκω μεσαιωνικές γνωστικές τεχνικές σε πρωτοετείς φοιτητές και αυτό το τελευταίο είναι μακράν το αγαπημένο τους. Η κατασκευή πολύπλοκων νοητικών μεθόδων τους δίνει έναν τρόπο να οργανώσουν – και, στη διαδικασία, να αναλύσουν – το υλικό που πρέπει να μάθουν για άλλες τάξεις. Η διαδικασία κρατά επίσης το μυαλό τους απασχολημένο με κάτι που αισθάνεται χειροπιαστό και καθηλωτικό. Η συγκέντρωση και η κριτική σκέψη, με αυτόν τον τρόπο, γίνονται αισθητές λιγότερο σαν σκληρή δουλειά και περισσότερο σαν παιχνίδι.

Αλλά υπάρχει περιορισμός: το πρόβλημα της συγκέντρωσης είναι αναδρομικό. Οποιαδήποτε στρατηγική για την παράκαμψη της απόσπασης της προσοχής απαιτεί στρατηγικές ενεργοποίησης της παράκαμψης της απόσπασης της προσοχής. Όταν ο Κασσιανός έκανε μια από τις απλούστερες προτάσεις του – επαναλάβετε έναν ψαλμό ξανά και ξανά, για να κρατήσει τον εγκέφαλό του χαλιναγωγημένο – ήξερε τι επρόκειτο να ακούσει στη συνέχεια. “Πώς μπορούμε να μείνουμε προσηλωμένοι σε αυτό το στίχο;” ρωτούσαν οι μοναχοί. Η απόσπαση της προσοχής είναι ένα παλιό πρόβλημα, όπως και η φαντασίωση ότι μπορεί να αποφευχθεί μια για πάντα. Υπήρχαν εξίσου πολλά συναρπαστικά πράγματα για να σκεφτείς πριν από 1.600 χρόνια, όσα υπάρχουν σήμερα. Μερικές φορές το μυαλό εντυπωσιάζεται.