Τι μας διδάσκει ο οθωμανικός ερωτισμός για τον σεξουαλικό πλουραλισμό

* Το άρθρο του καθηγητή και συγγραφέα, İrvin Cemil Schick δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Η Ιστορία μπορεί να είναι το καλύτερο αντίδοτο στην αδιανόητη και ολέθρια πολιτική της ταυτότητας των σιστζέντερ (σ.σ. μη τρανς) και της ετεροφυλοφιλίας. Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με το γεγονός ότι, στο μεγαλύτερο μέρος της Ιστορίας, οι άνθρωποι απλώς δεν αντιλαμβάνονταν την ανθρώπινη σεξουαλικότητα με σταθερούς και διμορφικούς όρους, γίνεται πολύ πιο εύκολο να φανταστούμε ένα απελευθερωτικό, πλουραλιστικό μέλλον.

Στην αρχαία Ελλάδα, οι ημι-θεσμοποιημένες σχέσεις μεταξύ εραστών και ερωμένων (δηλαδή, ενήλικων ανδρών και νεαρών αγοριών) προσφέρουν ένα παράδειγμα σεξουαλικών ηθών που διαφέρουν από αυτά του παρόντος. Όταν οι μελετητές λένε ότι η “ομοφυλοφιλία” είναι ένα σύγχρονο κατασκεύασμα, δεν εννοούν, φυσικά, ότι οι άνθρωποι στο παρελθόν δεν είχαν ρομαντικές ή ερωτικές σχέσεις με το ίδιο φύλο. Σημαίνει, μάλλον, ότι οι σχέσεις μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου θεωρούνταν στην προ-νεωτερική εποχή απλώς προτίμηση ή συνήθεια, ενώ κατά τον 19ο αιώνα θεωρούνταν κάτι έμφυτο, μια ταυτότητα.

Ο γερμανικός όρος Homosexualität επινοήθηκε μόλις γύρω στο 1868 από τον Αυστροούγγρο συγγραφέα και δημοσιογράφο Κάρολι Μαρία Κέρτμπενι (πρώην Καρλ-Μαρία Μπένκερτ). Αυτό το γεγονός εγείρει το ερώτημα πώς οι άνθρωποι θα μπορούσαν να είχαν αντιληφθεί αυτό που τώρα θεωρούμε ομοφυλοφιλία πριν υπάρξει η λέξη. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο θα πρέπει να μιλάμε, όπως έχει προτείνει ο Ρομπέρ Μπιτσί, αντί για “κατασκεύασμα” της ομοφυλοφιλίας στα τέλη του 19ου αιώνα στην Ευρώπη. Σε αυτό το πλαίσιο, ο τίτλος του βιβλίου του διανοούμενου ιστορικού Khaled el-Rouayheb για τις σχέσεις μεταξύ ομοφυλοφίλων πριν επινοηθεί ο όρος, είναι σημαντικός – Before Homosexuality in the Arab-Islamic World, 1500-1800 (2005).

Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, πριν από την εμφάνιση της ετεροκανονικότητας επηρεασμένης από τη Δύση στα τέλη του 19ου αιώνα, τα σεξουαλικά ήθη παρουσίαζαν μια πολύ διαφορετική εικόνα. Μια πιο προσεκτική ματιά στην οθωμανική εμπειρία της σεξουαλικότητας είναι διδακτική. Με τις Οθωμανίστριες Helga Anetshofer και İpek Hüner-Cora στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, εξετάζω διεξοδικά πέντε αιώνες οθωμανικών λογοτεχνικών έργων αναζητώντας σεξουαλική ορολογία. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας – επί του παρόντος περισσότερες από 600 λέξεις – μας διδάσκουν, αν όχι απαραίτητα πώς ζούσαν οι άνθρωποι, τουλάχιστον πώς σκέφτονταν το σεξ σε ολόκληρο τον οθωμανόφωνο κόσμο, κυρίως στο έδαφος της σύγχρονης Τουρκίας και των γειτόνων της.

Αν και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το λεξιλόγιο που έχει εξαχθεί μέχρι τώρα δεν είναι διεξοδικό, έχουν προκύψει ορισμένα σαφή μοτίβα. Συγκεκριμένα, δείχνει ότι μπορεί κανείς να μιλήσει για τρία φύλα και δύο σεξουαλικότητες. Πρώτον, αντί για διαχωρισμό αρσενικού/θηλυκού, οι πηγές βλέπουν ξεκάθαρα τους άνδρες, τις γυναίκες και τα αγόρια ως τρία διαφορετικά φύλα. Πράγματι, τα αγόρια δεν θεωρούνται “θηλυκά”, ούτε είναι απλώς υποκατάστατα των γυναικών. Ενώ μοιράζονται ορισμένα χαρακτηριστικά μαζί τους, όπως η απουσία τριχοφυΐας στο πρόσωπο, τα αγόρια θεωρούνται ξεκάθαρα ξεχωριστό φύλο. Επιπλέον, δεδομένου ότι μεγαλώνουν για να γίνουν άντρες, το φύλο είναι ρευστό και, κατά μία έννοια, κάθε ενήλικος άνδρας είναι “τρανσέξουαλ”, αφού κάποτε ήταν αγόρι.

Δεύτερον, οι πηγές προτείνουν ότι υπάρχουν δύο διακριτές σεξουαλικότητες. Αλλά αντί για έναν ετερο/ομοφυλοφιλικό διαχωρισμό, οι δύο σεξουαλικότητες ορίζονται από τον διεισδυόμενο και αυτόν που δέχεται τη διείσδυση. Για έναν άνδρα που διεισδύει, αυτός στον οποίο διεισδύει θεωρείτο ότι έχει μικρή σημασία και είναι πρωτίστως θέμα προσωπικού γούστου. Είναι πράγματι σημαντικό το γεγονός ότι οι λέξεις που χρησιμοποιούνται για τον σεξουαλικό προσανατολισμό ενός “ενεργού” άνδρα στερούνταν εντελώς αξιακής κρίσης: για παράδειγμα, matlab (απαιτήσεις, επιθυμίες, πόθοι), meşreb (ιδιοσυγκρασία, χαρακτήρας, προδιάθεση), mezheb (συμπεριφορά, τρόποι, αίρεση), tarîk (τρόπος, μέθοδος) και tercîh (επιλογή, προτίμηση). Όντες αντικείμενα διείσδυσης, τα αγόρια και οι γυναίκες θεωρούνταν όχι τόσο ευγενή όσο οι άνδρες. Ως σεξουαλικοί σύντροφοι, ωστόσο, ούτε οι γυναίκες ούτε τα αγόρια θεωρούνταν πιο αξιόλογοι από τους άλλους. Εν ολίγοις, αντί για μια καλά καθορισμένη σεξουαλική ταυτότητα, η βιβλιογραφία υποδηλώνει ότι, στην οθωμανική κοινωνία, η επιλογή του σεξουαλικού συντρόφου από έναν άνδρα θεωρείτο αμιγώς θέμα γούστου, όχι κάτι διαφορετικό με ένα άτομο τη σημερινή εποχή που προτιμά το κρασί από την μπύρα ή το αντίστροφο.

Ο El-Rouayheb έχει δείξει ότι η εκτίμηση πολλών Δυτικών Ανατολιστών σχετικά με την φαινομενική προβολή και αποδοχή της ομοφυλοφιλίας στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική ήταν αναχρονιστική, υποφέροντας από το παροντιστικό τεκμήριο της καθολικής και διαϊστορικής εγκυρότητας μιας ενιαίας έννοιας της ομοφυλοφιλίας. Έχει υποστηρίξει ότι οι πρόγονοι και οι πρώιμες σύγχρονες αραβικές πηγές υποδηλώνουν την ύπαρξη μιας πιο μικροδιαφοροποιημένης, διακριτής ως προς τους ρόλους και την ηλικία, άποψη των σχέσεων του ίδιου φύλου. Όπως το έθεσε ο Φρεντερίκ Λαγκράνζ, μελετητής της αραβικής λογοτεχνίας στη Σορβόννη στο Παρίσι, στο Islamicate Sexualities (2008): “ο σύγχρονος δυτικός αναγνώστης που δεν αμφισβήτησε ποτέ την ολιστική του αντίληψη για την ομοφυλοφιλία, τη βρίσκει “κομμένη” σε ένα πλήθος εξειδικεύσεις ρόλων, αφού οι μεσαιωνικοί συγγραφείς συνήθως δεν βλέπουν καμία “κοινότητα της επιθυμίας” μεταξύ, για παράδειγμα, των ενεργών και των παθητικών συντρόφων της ομοφυλοφιλικής επαφής”.

Η σεξουαλική ορολογία που χρησιμοποιείται στη λογοτεχνία της οθωμανικής εποχής υποδηλώνει ότι ακριβώς το ίδιο ίσχυε και σε εκείνη την περίπτωση: “ομοφυλοφιλία” ως όρος που καλύπτει όλους τους συντρόφους άνδρες και γυναίκες, νέους καθώς και ηλικιωμένους, ενεργητικούς και παθητικούς απλά δεν υπηρξε. Αντιθέτως, η οθωμανική γλώσσα είναι ιδιαίτερα πλούσια σε εξαιρετικά εξειδικευμένες λέξεις που περιγράφουν συγκεκριμένους συμμετέχοντες που επιτελούν συγκεκριμένους ρόλους.

Στα τέλη του 19ου αιώνα, οι σχέσεις μεταξύ ανδρών και αγοριών είχαν πέσει σε δυσμένεια. Σε ένα πολυαναφερόμενο έγγραφο που υποβλήθηκε στον Αμπντούλ Χαμίτ Β΄, σουλτάνο από το 1876 έως το 1909, ο ιστορικός και πολιτικός Αχμέτ Τζεβντέτ Πασά έγραψε:

“Οι γυναίκες ερωμένες έχουν αυξηθεί σε αριθμό, ενώ οι αγαπημένες για αγόρια έχουν μειωθεί. Είναι σαν τον Λαό του Λωτ να τον έχει καταπιεί η γη. Η αγάπη και η προτίμηση που στην Κωνσταντινούπολη κατευθύνονταν όπως ήταν γνωστό και κατά παράδοση προς τους νέους άντρες έχουν τώρα προσανατολιστεί προς τα κορίτσια, σύμφωνα με την φυσική κατάσταση”.

Η μείωση της παιδεραστίας ήταν, φυσικά, ωφέλιμη. Ωστόσο, η αλλαγή προανήγγειλε επίσης την εμφάνιση της ετεροκανονικότητας επηρεασμένης από τη Δύση στην οθωμανική κοινωνία και της καταπίεσης που αναπόφευκτα αυτή συνεπάγεται.

Η ομοφοβία είναι μια ισχυρή δύναμη στην Τουρκία σήμερα. Στις 26 Μαΐου 1996, μια εβδομάδα πριν από τη Δεύτερη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για τους Ανθρώπινους Οικισμούς (Habitat II) που πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, ένας όχλος ακροδεξιών οργάνωσε ένα πογκρόμ εναντίον παρενδυτικών και τρανσέξουαλ που ζούσαν στην οδό Ούλκερ κοντά στην πλατεία Ταξίμ, με αποτέλεσμα νεκρούς και τραυματίες καθώς και εξώσεις από τα σπίτια τους. Το 2017, οι αρχές απέτρεψαν τη διεξαγωγή του ετήσιου Gay Pride της Κωνσταντινούπολης, αφού μια ομάδα ανεγκέφαλων απείλησε να τη διαταράξει.

Το μοναδικό για το οποίο μπορούμε να ελπίζουμε είναι ότι ο ιδιαίτερα επιδεικνυόμενος σεβασμός της τουρκικής κυβέρνησης στην οθωμανική καταγωγή της, κάποια μέρα, θα επεκταθεί και σε μια πιο διαφωτισμένη προσέγγιση της σεξουαλικότητας.