Μύθοι και ιστορίες για καύσωνες: Από την αρχαιότητα στο σήμερα

Αθήνα 1911

«Σιωπή! Ομιλούν οι αριθμοί. Υπό σκιάν 40. Εις τον ήλιον 45. Εις το έδαφος 50. Α-λα-τρε! Έχει άλλος; Υπό το έδαφος; Τι διάβολον ήλθεν αυτή η επιστήμη να μας διαβαθμίση την ευαισθησίαν μας; Ποίος την έβαλεν; Και τις της εκάμαμεν ώστε να μας υποβάλη την αύξησιν του μαρτυρίου; Είνε βέβαιον ότι αφ’ ότου ανεκαλύφθησαν αυτοί οι αριθμοί ζεσταινόμεθα περισσότερον και μαζί με μας ζεσταίνονται και όσοι δεν τους εννοούν καθόλου, διότι απλούστατα είνε ανίκανοι να εννοήσουν την συγκριτικήν αναλογίαν των…»
Εφημερίδα Χρόνος -13 Αυγούστου 1911

Κάπως έτσι αντιμετώπιζαν οι εφημερίδες τους καύσωνες στην αρχή του προηγούμενου αιώνα και ο κόσμος περίμενε όπως παλιά με υπομονή τους ετησίες να κυνηγήσουν τα αρχαία «κυνικά καύματα». Γιατί οι ζέστες και τα καύματα δεν ήταν «προνόμιο» της σύγχρονης εποχής αλλά προϋπήρχαν και «ταλαιπωρούσαν» σχεδόν το ίδιο τους παλιούς, όσο και τους νέους ανθρώπους.

Πίσω στον μύθο

Όπως γνωρίζετε η λέξη «καύσων» είναι αρχαία, αν και όχι της κλασικής εποχής αλλά ελληνιστική. Στην κλασική αρχαιότητα, δεν έλεγαν «καύσων», έλεγαν «καύμα» και εννοούσαν εκείνη την περίοδο όπου ανέτειλε ο Σείριος μαζί με τον Ήλιο. Στην αρχαιότητα, το χρονικό διάστημα μετά την 21η Ιουλίου αναφέρεται και σαν «Κυνάδες ημέρες» Σήμερα, οι επίσημες μέρες έναρξης για τα «Κυνικά Kαύματα» για το Βόρειο ημισφαίριο είναι από τις 3 Ιουλίου και διαρκούν περίπου μέχρι τα μέσα Αυγούστου. Η συγκεκριμένη περίοδος του καλοκαιριού περιγράφεται στις αρχαίες πηγές με αρκετά «μελανά χρώματα» και σχεδόν όλοι οι συγγραφείς συμφωνούν ότι η Ανατολή του Σειρίου φέρνει μαζί της κακοτυχία, αρρώστιες, δυσκολίες, δυστυχία και υψηλό πυρετό στους ανθρώπους. Χαρακτηριστικά, ο ποιητής Αλκαίος γράφει: ««Δροσίστε τα πνευμόνια σας με κρασί, γιατί το αστέρι του Κυνός, ο Σείριος έρχεται τριγύρω. Η εποχή είναι δύσκολη και όλα διψούν κάτω από τη ζέστη και το τζιτζίκι τραγουδάει γλυκά κάτω από τα φύλλα…οι γυναίκες τότε είναι αρκετά μιαρές και οι άνδρες αδύναμοι, όσο ο Σείριος τσουρουφλίζει τα κεφάλια τους και τα γόνατά τους»

Στα έργα συγγραφέων όπως του Απολλώνιου, του Διόδωρου Σικελιώτη και άλλων αναφέρεται η ταυτόχρονη Ανατολή του Ηλίου και του Σείριου αυτή την περίοδο καθώς και τα αντίστοιχα φαινόμενα. Συγκεκριμένα, περιγράφουν ότι όταν ο Σείριος πλησίαζε σε τροχιά τις Κυκλάδες, τις κατέκαιγε με τη μορφή των Κυνικών Καυμάτων με αποτέλεσμα να στερεύουν οι πηγές, να μην φυσάει καθόλου δροσερός άνεμος και να προκαλούνται λοιμικές αρρώστιες. Έτσι λοιπόν, οι κάτοικοι των Κυκλάδων ζήτησαν τη βοήθεια του θεού Απόλλωνα και του μαντείου του στους Δελφούς για να δώσει λύση στο πρόβλημά τους. Ο Απόλλωνας τους έδωσε χρησμό να καλέσουν τον ήρωα/θεό από τη Θεσσαλία Αρισταίο.

Ο Αρισταίος ήταν γιος του Απόλλωνα και της Κυρήνης. Η ανατροφή που πήρε κοντά στους Κενταύρους, στις Μούσες και τις Νύμφες του πρόσφερε πάρα πολλές γνώσεις. Έμαθε κοντά τους τις τέχνες της ιατρικής, της μαντικής, της καλλιέργειας της αμπέλου και της ελιάς, της φροντίδας των μελισσιών κτλ. Όλα όσα έμαθε ο Αρισταίος αποφάσισε να τα μοιραστεί με τους ανθρώπους και σε αρκετές περιοχές του αρχαίου κόσμου λατρεύτηκε σαν μία γεωργική θεότητα. Ο Αρισταίος, λοιπόν, πήρε εντολή από τον πατέρα του Απόλλωνα να φύγει από τη Φθία (πρωτεύουσα του βασιλείου των Μυρμιδόνων στη Θεσσαλία) και να εγκατασταθεί στην Κέα. Τον ακολούθησαν μαζί η φυλή των Παρασσίων που ήταν απόγονοι του Λυκάωνα από την Αρκαδία. Όταν έφθασε στην Κέα πάνω στα βουνά του νησιού έχτισε βωμό προς τιμή του Ικμαίου Δία (ο Δίας της βροχής–υγρασίας) και θυσίασε προς αυτόν και τον Σείριο, όπως αναφέρει και ο Θεόφραστος στο έργο του Περί Ανέμων.

Τότε ο Δίας έστειλε τους ετησίους ανέμους ή αλλιώς τα γνωστά μας μελτέμια που έπνεαν για σαράντα μέρες. Αυτοί οι ευεργετικότατοι και σωτήριοι για τις Κυκλάδες άνεμοι έσωσαν τους κατοίκους των νησιών και βοήθησαν σε κάθε πτυχή της ζωής τους. Από τότε και στο εξής, αναφέρουν οι πηγές, οι κάτοικοι της Κέας για να “καταπραΰνουν” τον Σείριο άρχισαν να παρατηρούν και να υπολογίζουν εκ των προτέρων την Ανατολή του άστρου και το πόσο ζεστό θα ήταν το επόμενο καλοκαίρι. Όλα αυτά με τη βοήθεια του Αρισταίου.

Το ταξίδι του “καύματος” στην Ιστορία

Για τη λέξη «καύμα», όσο και να μας φαίνεται παράξενο έκανε ένα τεράστιο γλωσσικό ταξίδι που αξίζει να το γνωρίσουμε. Η λέξη περνάει ως cauma στα λατινικά, όπου σημαίνει τη μεγάλη ζέστη. Όταν έπιαναν οι μεγάλες ζέστες, οι χερομάχοι στα χωράφια παρατούσαν τη δουλειά και κάθονταν να ξαποστάσουν, κι αυτό λεγόταν caumare στα λατινικά της ύστερης αρχαιότητας. Από εκεί το γαλλικό ρήμα chômer, που σημαίνει «δεν δουλεύω» και ακολούθως chômage, η ανεργία — όχι επειδή κάνει ζέστη, αλλά επειδή δεν βρίσκεις δουλειά, επειδή σε απολύσανε και άλλα πολλά.

Όμως το ταξίδι του καύματος δεν τελείωσε· το λατινικό cauma περνάει στη ναυτική ορολογία και σημαίνει όχι μόνο τη μεγάλη ζέστη αλλά και τη νηνεμία, την άπνοια που επικρατεί στους καύσωνες, και σιγά-σιγά, μάλλον στην Ιβηρική Χερσόνησο, το cauma γίνεται calma και γεννιέται μια δεύτερη σημασία, της νηνεμίας, της ηρεμίας, σημασία που περνάει πολύ γρήγορα σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες. Calm στα αγγλικά, calme στα γαλλικά, calma στα ιταλικά, απ’ όπου επανέρχεται, αντιδάνειο, η κάλμα στα ελληνικά, και το καλμάρω, λέξεις χαλαρωτικές και ευχάριστες και πολύ μακριά από την πυρωμένη ανάσα του καύσωνα. Κι ένα τρίτο ταξίδι έκανε το καύμα: με τη βυζαντινή του μορφή, κάημα, και με σημασίες τόσο κυριολεκτικές όσο και μεταφορικές, του ψυχικού πόνου, πέρασε στα λατινικά της ιατρικής ορολογίας και έφτασε στα ισπανικά, όπου σήμερα quemar (κεμάρ) είναι το «καίω».  Και βέβαια, από τον αόριστο «εκάην» του ρήματος καίω βγήκε και ο καημός, αυτή η τόσο δυνατή λέξη, και ο καημένος που λέγαμε πιο πάνω.

Οι καύσωνες στις μέρες μας

Με τη μεγάλη βοήθεια της Wikipedia και της σχετικής βιβλιογραφίας, αντλήσαμε σημαντικά στοιχεία για τους μεγάλους καύσωνες που επηρέασαν την Ευρώπη αλλά και την χώρα μας , απ όπου εν συντομία θα αναφερθούμε στις κυριότερες περιπτώσεις . Το 1976, το Ηνωμένο Βασίλειο αντιμετώπισε ένα σοβαρό κύμα καύσωνα , το οποίο οδήγησε την χώρα σε μια από τις ισχυρότερες περιόδους ξηρασίας με τις οποίες έχει έρθει αντιμέτωπη. Η περιοχή του Heathrow είχε 16 συνεχόμενες ημέρες πάνω από 30° C, από την 23 Ιουνίου – 8 Ιουλίου και για 15 συνεχόμενες ημέρες από τις 23 Ιουνίου έως τις 7 Ιουλίου, όπου οι θερμοκρασίες έφταναν τους 32,2 ° C. Υπήρξαν μέρες όπου η θερμοκρασία ξεπέρασε τους 35 ° C στις 28 Ιουνίου, η θερμοκρασία έφθασε τους 35,6 ° C στο Southampton, ενώ η πιο ζεστή ημέρα ήταν η 3η Ιουλίου, με θερμοκρασίες που έφτασαν τους 35,9 ° C στο Cheltenham.

Το 1981, στην Πορτογαλία καταγράφηκαν 1906 θάνατοι, εκ των οποίων οι 406 στην Λισαβόνα, ως συνέπεια του κύματος καύσωνα τον Ιούνιο του 1981, ενώ το 1983 στην Ιταλία κατά τη διάρκεια μιας περιόδου 16 ημερών από 19 Ιουλίου έως 3 Αυγούστου οι θερμοκρασίες που καταγράφηκαν σε διάφορα μέρη της Ιταλίας παρέμειναν σταθερά πάνω από το μέσο όρο. Οι μέγιστες θερμοκρασίες που καταγράφηκαν στο κέντρο της Ρώμης ήταν 34ο C (ως ή υψηλότερη για 13 συνεχόμενες ημέρες) και 36 ο C (ως ή υψηλότερη για 5 συνεχόμενες ημέρες) Κατά την διάρκεια του συγκεκριμένου κύματος καύσωνα, έχασαν την ζωή τους αρκετά άτομα. Οι αναφορές σημειώνουν μια αύξηση της θνησιμότητας σε σχέση με τα προηγούμενα έτη της τάξεως του 35%, η οποία προφανώς θεωρείται απόρροια του φαινομένου.

Τον Ιούλιο του 1987 στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στις 20/7, ξεκίνησε στην Αθήνα ένα από τα πιο θανατηφόρα καιρικά γεγονότα στην σύγχρονη ελληνική ιστορία. Το κύμα καύσωνα διήρκησε 11 ημέρες (από τις 20/7 έως τις 31/7) και κατά την διάρκεια του έχασαν την ζωή τους περισσότεροι από 1000 άνθρωποι στον Ν. Αττικής.Το 1990, στην Πορτογαλία, ένα κύμα καύσωνα που διήρκησε από τις 14 Ιουλίου έως τις 25 Ιουλίου προκάλεσε 690 θανάτους και το 1991 ,από τις 19 έως τις 28 Μαΐου, ένα άλλο κύμα καύσωνα προκάλεσε 475 θανάτους σε εθνικό επίπεδο. Την ίδια χρονιά, από τις 12 έως 21 Ιουλίου, ένα ακόμα κύμα καύσωνα προκάλεσε στην Πορτογαλία 997 θανάτους.

Το 2003 κυρίως στη Γαλλία , είχαμε ένα από τα πιο φονικά κύματα καύσωνα παγκοσμίως. Συγκεκριμένα, στην Γαλλία περίπου 14800 άνθρωποι έχασαν την ζωή τους μέσα στο διάστημα 1 έως 20 Αυγούστου. Παράλληλα, στην Αγγλία και την Ουαλία ο αριθμός των νεκρών υπολογίστηκε σε 2045, στην Ολλανδία σε 500, στην Ελβετία σε 975, στην Ισπανία σε 3000-4000, στην Ιταλία σε 3134 , και στην Πορτογαλία σε 2099 .Ο αριθμός των νεκρών σε κάθε περίπτωση είναι αρκετά δύσκολο να υπολογιστεί με ακρίβεια. Συχνά, οι διάφορες μετρήσεις φαίνεται να μην συμφωνούν ως προς τον ακριβή αριθμό των νεκρών. Ωστόσο, υπάρχουν αναφορές, όπως αυτή των Robin , που σημειώνουν πως αριθμός των νεκρών στην Ευρώπη από το συγκεκριμένο καύσωνα του 2003 υπολογίζεται σε 70.000.

Το καλοκαίρι του 2006, η Βόρεια Ευρώπη βίωσε ένα ακόμη κύμα καύσωνα. Σύμφωνα με τις πηγές για τον μήνα Ιούλιο (από τις 12 έως τις 19 Ιουλίου) οι θερμοκρασίες ήταν υψηλότερες από τον μέσο όρο. Χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία, το Βέλγιο, η Ολλανδία, το Λουξεμβούργο, η Ιταλία, η Πολωνία, η Τσεχική Δημοκρατία, η Ουγγαρία, η Γερμανία και το δυτικό τμήμα της Ρωσίας επλήγησαν περισσότερο. Συγκεκριμένα, αναφορές στο διαδίκτυο υποστηρίζουν πως στο Βέλγιο στις 19/7 η θερμοκρασία άγγιξε τους 36°C κάνοντας την πιο ζεστή ημέρα τα τελευταία 60 χρόνια στο Βέλγιο. Το κύμα διήρκησε 36 μέρες με αρκετά υψηλές για την χώρα θερμοκρασίες, ενώ ακολούθησε άλλο ένα με διάρκεια 17 ημερών. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, στις 19/7/2006, καταγράφηκε η θερμοκρασία 36.3°C στην περιοχή Charlwood, ενώ ακολούθησαν και υψηλότερες (36.5 περιοχή Wisley). Στην Γερμανία καταγράφηκαν θερμοκρασίες μεγαλύτερες των 40°C και τουλάχιστον 20 νεκροί.

Τον Ιούνιο 2007 στα Βαλκάνια εκδηλώθηκε ένα πολύ ισχυρό κύμα καύσωνα. Ξεκίνησε επηρεάζοντας χώρες του ευρωπαϊκού νότου, όπως η Ιταλία και η Τουρκία, και συνέχισε επηρεάζοντας χώρες όπως η Ελλάδα, η Ουκρανία και η Ουγγαρία, η Αλβανία κ.α. Τον Ιούλιο οι θερμοκρασίες κυμαίνονταν σταθερά από 36-39 °C σημειώνοντας συνεχώς ρεκόρ υψηλών θερμοκρασιών για χώρες όπως η Βουλγαρία και η Ρουμανία. Στις 24 -25-26 Ιουνίου έφτασαν τους 43-44 °C, ενώ στην Αθήνα σημειώθηκε θερμοκρασία 46.2 °C προκαλώντας πληθώρα προβλημάτων και αδυναμία διαχείρισης των ενεργειακών απαιτήσεων, λόγω της χρήσης κλιματιστικών. Πηγές αναφέρουν πως εκείνο το διάστημα περισσότεροι από 200 άνθρωποι μεταφέρθηκαν σε νοσοκομεία για προβλήματα που προέκυψαν λόγων των υψηλών θερμοκρασιών, ενώ 18 άνθρωποι έχασαν την ζωή τους. Τον Ιούλιο και τον Αύγουστο οι θερμοκρασίες εξακολουθούσαν να παραμένουν σε πολύ υψηλά επίπεδα ( >40 °C). Στις 21 Ιουλίου σημειώθηκαν σε πολλά μέρη της Ιταλίας, Βουλγαρίας, Ρουμανίας και της Σερβίας θερμοκρασίες που άγγιξαν τους 45°C. Στην Ουγγαρία περισσότεροι από 500 άνθρωποι έχασαν την ζωής τους, στην Βουλγαρία τουλάχιστον 8 και στην Ελλάδα ξέσπασαν πυρκαγιές που κατέστρεψαν μεγάλο μέρος της χλωρίδας και της πανίδας της Πελοποννήσου.

Το 2010, στην Ρωσία ξεκίνησε ένα κύμα καύσωνα το οποίο οδήγησε στην μεγαλύτερη ξηρασία των τελευταίων μέχρι τότε 40 ετών. Λόγω της ξηρασίας αυτής, ξέσπασαν εκτεταμένες δασικές πυρκαγιές και καταστράφηκαν τουλάχιστον 90 εκατ. στρέμματα καλλιεργειών. Στην ευρωπαϊκή Ρωσία, η υψηλότερη θερμοκρασία (44,0°C) καταγράφηκε στις 11 Ιουλίου στην περιοχή Yashkul, ενώ στην ασιατική Ρωσία, στην περιοχή Belogorsk, η θερμοκρασία έφτασε τους 42,3 °C

Τέλος τον Ιούνιο του 2013 στην άλλη άκρη του Ατλαντικού , ένα ακόμη κύμα καύσωνα επηρέασε τις νοτιοδυτικές Η.Π.Α. με την θερμοκρασία να φτάνει στις 30 Ιουνίου τους 54 °C στην περιοχή Death Valley της Καλιφόρνια. Η συγκεκριμένη θερμοκρασία αποτελεί παγκόσμιο ρεκόρ και είναι η υψηλότερη καταγεγραμμένη θερμοκρασία στην γη για τον μήνα Ιούνιο. Στην ίδια περιοχή, το 1913 η θερμοκρασία έφτασε τους 57°C και αποτελεί μέχρι σήμερα την υψηλότερη θερμοκρασία που σημειώθηκε ποτέ.

Πηγές:

1. Simone Russo, Jana Sillmann and Erich M Fischer. «Top ten European heatwaves since 1950 and their occurrence in the coming decades

2. Νίκος Σαραντάκος https://enthemata.wordpress.com/2010/08/01/sarantakos-2/

3. Wikipedia : List of heat Waves https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_heat_waves

4. Λαβή Αργυρούλα : Ο καύσωνας ως ένα ακραίο φυσικό φαινόμενο (2016)

5. Balafoutis, Ch. J. and Makrogiannis, 2007. T. J.: Analysis of a heat wave phenomenon over Greece and its implications for tourism and recreation.

6. Ι.Ν. Σβορώνου, Τις η νήσος “Συρίη” του Ομήρου (Συνέχεια και τέλος.) (1899)

7. Σταυρούλα Κωνσταντοπούλου «Τα Κυνικά Καύματα ή “The Dog Days”