Αμερικανικός εξαιρετισμός, από τον Στάλιν με αγάπη

* Το άρθρο του ομότιμου καθηγητή Ιστορίας στο πανεπιστήμιο της Νέας Νότιας Ουαλίας στο Σϊδνεϊ της Αυστραλίας και συγγραφέα, Ian Tyrellis δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Κάθε φορά που ένα δημόσιο πρόσωπο χρησιμοποιεί τον όρο “αμερικανικός εξαιρετισμός”, οι απλοί Αμερικανοί στρέφονται στον ιστότοπό μου. Είναι ο Νο1 για μια γρήγορη απάντηση στην ερώτηση: “Τι είναι ο αμερικανικός εξαιρετισμός;”. Ο τελευταίος ευεργέτης μου ήταν η Χίλαρι Κλίντον, η οποία χρησιμοποίησε τον όρο σε μια ομιλία της στις 31 Αυγούστου του 2016. Οι επισκέψεις στον ιστότοπό μου αυξήθηκαν. Μέχρι σχεδόν το 2010, λίγοι Αμερικανοί είχαν ακούσει τον όρο. Από τότε, η χρήση του έχει επεκταθεί σημαντικά. Είναι περίεργο να υιοθετείται ένας τόσο άκομψος όρος από δύο μεγάλα πολιτικά κόμματα όταν τόσοι πολλοί άνθρωποι δεν είχαν ιδέα τι σήμαινε. Φυσικά, δεν χρειάζεται να χρησιμοποιήσει κανείς τον όρο για να πιστέψει στην υποκείμενη έννοια. Αλλά η φράση έχει μια ιστορία που μας βοηθά να κατανοήσουμε την τρέχουσα υπερβολική χρήση.

Ο αμερικανικός εξαιρετισμός δεν είναι το ίδιο με το να λες ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι “διαφορετικές” από άλλες χώρες. Δεν σημαίνει απλώς ότι οι ΗΠΑ είναι “μοναδικές”. Οι χώρες, όπως και οι άνθρωποι, είναι όλες διαφορετικές και μοναδικές, ακόμα κι αν πολλές μοιράζονται κάποια υποκείμενα χαρακτηριστικά. Ο εξαιρετισμός απαιτεί κάτι πολύ περισσότερο: την πεποίθηση ότι οι ΗΠΑ ακολουθούν έναν ιστορικό δρόμο διαφορετικό από τους νόμους ή τους κανόνες που διέπουν άλλες χώρες. Αυτή είναι η ουσία του αμερικανικού εξαιρετισμού: οι ΗΠΑ δεν είναι απλώς μια μεγαλύτερη και πιο ισχυρή χώρα – αλλά μια εξαίρεση. Είναι ο φορέας της ελευθερίας και ηθικά ανώτερες από κάτι που ονομάζεται “Ευρώπη”. Μην ασχολείστε με τις διαφορές εντός της Ευρώπης ή το γεγονός ότι “ο κόσμος” είναι μεγαλύτερος από τις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Η διχογνωμία “Ευρώπη” έναντι “Αμερικής” είναι η δοκιμασία από την οποία διαμορφώθηκε ο αμερικανικός εξαιρετισμός.

Κάποιοι υποθέτουν ότι ο Γάλλος Αλεξίς ντε Τοκβίλ επινόησε τον όρο τη δεκαετία του 1830, αλλά μόνο μια φορά ο ντε Τοκβίλ αποκάλεσε πραγματικά την αμερικανική κοινωνία “εξαιρετική”. Υποστήριξε ότι οι Αμερικανοί δεν είχαν κουλτούρα και επιστήμη, αλλά μπορούσαν να βασιστούν στους Αγγλοσάξονες στη Βρετανία για να τους παράσχουν τις ανώτερες μορφές πολιτισμού. Δεν είναι αυτό που εννοούν οι Αμερικανοί με τον όρο “εξαιρετισμός” σήμερα.

Ο αμερικανικός εξαιρετισμός είναι ιδεολογία. Ο ντε Τοκβίλ εξέτασε τους θεσμούς και τις ηθικές συμπεριφορές των ΗΠΑ ως δομικές τάσεις των δημοκρατικών κοινωνιών. Δεν έβλεπε τη δημοκρατία των ΗΠΑ ως ιδεολογία. Γι’ αυτόν, οι ΗΠΑ ήταν ο προάγγελος ενός μέλλοντος που περιελάμβανε τον πιθανό εκδημοκρατισμό της Ευρώπης, όχι μια ανεπανάληπτη ακραία κατάσταση του πολιτισμού. Μελέτησε τις ΗΠΑ ως μοντέλο δημοκρατικής κοινωνίας, της οποίας η λειτουργία έπρεπε να γίνει κατανοητή, επειδή η ιδέα εξαπλωνόταν.

Κάποιοι πιστεύουν ότι ο Βέρνερ Σόμπαρτ, ο Γερμανός σοσιαλιστής των αρχών του 1900, επινόησε τον όρο, αλλά δεν το έκανε. Ο Σόμπαρτ ισχυρίστηκε μόνο ότι ο καπιταλισμός των ΗΠΑ, και η αφθονία του, έκαναν τη χώρα προσωρινά δυσμενές έδαφος για την ανάπτυξη του σοσιαλισμού. Ήταν στην πραγματικότητα ο Ιωσήφ Στάλιν, ή οι οπαδοί του, που, το 1929, έδωσε το όνομα στην ιδέα. Είναι σίγουρα μια από τις ειρωνείες της σύγχρονης ιστορίας ότι και τα δύο μεγάλα πολιτικά κόμματα των ΗΠΑ ανταγωνίζονται για να υποστηρίξουν έναν σταλινικό όρο.

Οι ορθόδοξοι κομμουνιστές χρησιμοποίησαν τον όρο για να καταδικάσουν τις αιρετικές απόψεις του Αμερικανού κομμουνιστή Τζέι Λάβστοουν. Στα τέλη της δεκαετίας του 1920, ο Λάβστοουν υποστήριξε ότι η καπιταλιστική οικονομία των ΗΠΑ δεν προώθησε την επαναστατική στιγμή που περίμεναν όλοι οι κομμουνιστές. Το Κομμουνιστικό Κόμμα έδιωξε τον Λάβστοουν, αλλά οι οπαδοί του και οι πρώην τροτσκιστές στις ΗΠΑ ασπάστηκαν τον όρο του εξαιρετισμού και, τελικά, την ιδέα ότι οι ΗΠΑ θα απέφευγαν οριστικά το σοσιαλιστικό στάδιο ανάπτυξης.

Μετά το Γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο του 1939, καθώς και αργότερα κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, πολλοί από αυτούς τους μαρξιστές των ΗΠΑ ξεφορτώθηκαν την παλιά πολιτική πειθαρχία τους, αλλά διατήρησαν τη νοοτροπία ότι η οικονομική επιτυχία των ΗΠΑ έθαψε την ταξική πάλη στο έθνος τους – μόνιμα. Ως ηγέτης του ελεύθερου κόσμου, ο κύριος νικητής στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο επί της “ολοκληρωτικής” Γερμανίας, και μακράν η πιο ευημερούσα οικονομία του κόσμου, οι ΗΠΑ έμοιαζαν ένα εξαίρετο έθνος. Ο Σέιμουρ Μάρτιν Λίπσετ, ο διαπρεπής πολιτικός κοινωνιολόγος του Στάνφορντ, έκανε καριέρα ερευνώντας τους πολλούς παράγοντες που οδήγησαν σε αυτόν τον αμερικανικό εξαιρετισμό. Μέχρι τον θάνατό του το 2006, ο Λίπσετ συνέχισε να υποστηρίζει ότι οι ΗΠΑ δεν υπόκεινται στους ιστορικούς κανόνες όλων των άλλων εθνών.

Κανείς δεν έκανε περισσότερα από τον Ρόναλντ Ρίγκαν για να ενισχύσει και να διαδώσει τις ΗΠΑ ως εξαίρετες. Αρνούμενος να δεχτεί τη νωθρότητα της προεδρίας του Τζίμι Κάρτερ ή τα αδικήματα του Ρίτσαρντ Νίξον ως το καλύτερο που μπορούσαν να κάνουν οι Αμερικανοί, ο Ρίγκαν προώθησε την εικόνα των ΗΠΑ ως έναν λαμπερό “φάρο ελπίδας”. Αυτή η αναφορά προέρχεται από ένα κήρυγμα του 1630 από τον Τζον Ουίνθορπ, κυβερνήτη της Αποικίας του Κόλπου της Μασαχουσέτης. Ο Ουίνθορπ καλούσε τους νέους αποίκους Προσκυνητές που κατευθύνονταν προς τη Μασαχουσέτη να μείνουν πιστοί στο στενό μονοπάτι του πουριτανισμού.

Ο Ρίγκαν και οι οπαδοί του απέδωσαν εσφαλμένα τον αμερικανικό εξαιρετισμό σε αυτή την πουριτανική προσταγή και πρόσθεσαν “λάμψη” στο πρωτότυπο, που έδωσε στη φράση μια σαφώς διαφορετική χροιά. Ο Ουίνθορπ δεν αναφερόταν σε κάποιο έθνος, αλλά μάλλον σε μια διακριτή κοινότητα Άγγλων Προτεσταντών πιστών. Συγκεκριμένα, το κήρυγμα του Ουίνθορπ είχε παραμεληθεί για αιώνες. Αναστήθηκε μόνο τη δεκαετία του 1940 από μερικούς ακαδημαϊκούς του Χάρβαρντ που ασχολούνταν με μια πνευματική αποκατάσταση της πουριτανικής σκέψης. Σε μια ομιλία του 1961, ο Τζον Φ. Κένεντι, ο οποίος ήταν φοιτητής του Χάρβαρντ και επηρεάστηκε από τους Αμερικανιστές του πανεπιστημίου, χρησιμοποίησε τη φράση “φάρος ελπίδας”. Η ιδέα των ΗΠΑ ως “φάρο ελπίδας”, ωστόσο, κέρδισε πραγματικά την πολιτική ρητορική στις δεκαετίες του 1970 και του ’80, καθώς ο Ρίγκαν προσπαθούσε να αναδημιουργήσει τη χώρα.

Χωρίς αμφιβολία, ο Ρίγκαν είδε τις ΗΠΑ ως ένα εξαίρετο έθνος. Η γλώσσα του εξαιρετισμού, ωστόσο, προέρχεται από τον μαρξισμό, όχι από τον Θεό. Η ιδέα ενός ηθικά ανώτερου και μοναδικού πολιτισμού που προορίζεται να καθοδηγεί τον κόσμο δεν έγινε λάβαρο ενός ορθόδοξου “δόγματος” μέχρι πολύ πρόσφατα, μέχρι τον 21ο αιώνα. Στον απόηχο της 11ης Σεπτεμβρίου, οι ομιλίες του Τζορτζ Μπους και των υποστηρικτών του επιβεβαίωσαν τη ριζοσπαστική ιδιαιτερότητα των ΗΠΑ με μια νέα πολεμική. Όλοι το έχουμε ακούσει: είναι οι “ελευθερίες μας” που μισούσαν οι ισλαμιστές τρομοκράτες, ήθελαν να σκοτώσουν Αμερικανούς επειδή ζήλευαν αυτή την εξαίρετη κληρονομιά.

Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2007-10 προστέθηκε στη γεωπολιτική αναταραχή που ακολούθησε την 11η Σεπτεμβρίου. Αν και η οικονομία των ΗΠΑ αναπτύχθηκε στη δεκαετία του 1990 και στις αρχές της δεκαετίας του 2000, η ​​οικονομική ανισότητα που άρχισε να αυξάνεται την εποχή του Ρίγκαν, έγινε ακόμα χειρότερη. Στην μετά το 1945 εποχή, όταν οι ακαδημαϊκοί έθεσαν για πρώτη φορά τον αμερικανικό εξαιρετισμό ως συνεκτικό δόγμα, η ιδέα συνδέθηκε επίσης με την παγκόσμια στρατιωτική και πολιτική ηγεμονία των ΗΠΑ. Τις δύο προηγούμενες γενιές από την εποχή του Ρίγκαν, οι Αμερικανοί δεν είχαν ευημερήσει στον ίδιο βαθμό, και ο αμερικανικός εξαιρετισμός είχε συνδεθεί περισσότερο μόνο με τη στρατιωτική ηγεμονία.

Η παρακμή είναι, στην πραγματικότητα, ο δημιουργός της ιδεολογίας του αμερικανικού εξαιρετισμού. Όσο λιγότερο εξαιρετικές φαίνονται οι περιστάσεις στις ΗΠΑ, οι πιο δυνατοί υπερασπιστές του εξαιρετισμού επιμένουν στην ορθοδοξία. Όταν το έθνος ήταν αναμφισβήτητα ισχυρό και ο λαός του ευημερούσε, οι Αμερικανοί δεν απαιτούσαν συλλογικά ένα “δόγμα” για να χρησιμεύσει ως καθοδηγητικό φως. Σε αυτούς τους καιρούς με μεγαλύτερη πόλωση, όταν οι τύχες των Αμερικανών βασίζονται περισσότερο στη θέση τους και λιγότερο στην κοινή τους εθνικότητα, η ιδεολογική ορθοδοξία του αμερικανικού εξαιρετισμού έχει αναδυθεί σε πολιτικό επίπεδο. Ένας προηγουμένως σκοτεινός ακαδημαϊκός όρος έγινε σύνθημα συσπείρωσης για μια πολιτική ατζέντα.

Όταν η Χίλαρι Κλίντον προσχωρεί στο ρεύμα του εξαιρετισμού, αντικατοπτρίζει μια πολιτική συναίνεση που ο Ντόναλντ Τραμπ αρνείται. Θέλοντας να ξανακάνει την Αμερική μεγάλη, ο Τραμπ αποδέχεται εμμέσως ότι αυτή τη στιγμή δεν είναι “μεγάλη” και ότι ποτέ δεν ήταν εξαίρετη. Δεν είναι πλέον το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα ο κύριος υποστηρικτής του αμερικανικού εξαιρετισμού. Αλλά οι Δημοκρατικοί έχουν πάρει το μανδύα και η γλώσσα του εξαιρετισμού συνεχίζει να συσπειρώνει ένα κόμμα και μια χώρα.