Brexit: Μια πολύ Βρετανική επανάσταση;

της Ρόζας Βασιλάκη

Στις 23 Ιουνίου 2016 οι Βρετανοί επαναστάτησαν με τον δικό τους, Βρετανικό τρόπο, χωρίς εκτεταμένες συγκρούσεις και βία, παραμένοντας πιστοί σε εκείνο που ιστορικοί έχουν αποκαλέσει «Βρετανική Ιδιαιτερότητα». Ευρωπαίοι ηγέτες, θεσμοί, χρηματιστήρια δημοσκοπήσεις, ακόμη και γραφεία στοιχημάτων – ιδίως μετά το τραγικό συμβάν της δολοφονίας της Jo Cox – εξέφραζαν μεν την ανησυχία τους, αλλά κατά βάση ήταν πεπεισμένοι ότι ο Βρετανικός «ορθολογισμός της παραμονής» θα επικρατήσει επί του «παράλογου λαϊκισμού» του Ευρωσκεπτικισμού. Και υπό μία έννοια, οι Βρετανοί παραμείνανε πιστοί στην ιδιοσυγκρασία τους, αλλά όχι προς την κατεύθυνση που οι οπαδοί του Remain επιθυμούσαν και σε μεγάλο βαθμό θεωρούσαν σίγουρη.

Ποιος όμως επαναστάτησε, σε αυτήν την φαινομενικά αντι-πολυπολιτισμική, αντι-κοσμοπολίτικη επανάσταση και γιατί; Τις τελευταίες μέρες οι αναλύσεις έχουν εστιάσει στις οικονομικές, πολιτικές και νομικές διαστάσεις του Brexit, στον διχασμό που προκάλεσε η καμπάνια και από τις δυο πλευρές, στην κρίση των ευρωπαϊκών θεσμών, στην αντιπαράθεση «ορθολογισμού» εναντίον ‘λαϊκισμού», κ.ο.κ. Αυτές είναι πράγματι σημαντικές διαστάσεις, ωστόσο αποκρύπτουν ένα βασικό κομμάτι μιας Βρετανικής πραγματικότητας που δεν μπορεί να αποτυπωθεί, γιατί κάνει σπάνια την εμφάνισή της στον λόγο και τους προβληματισμούς τόσο των πολιτικών όσο και των σχολιαστών.

Πριν από ένα ακριβώς χρόνο είχα γράψει εδώ για μια άλλη Βρετανία και για το κόστος της οικονομικής ανάπτυξης. Γι’ αυτούς που δεν μιλούσε η Βρετανική πολιτική, που το δίπολο Εργατικών-Συντηρητικών άφηνε έξω από τους επιφανειακούς διχασμούς του, γι’ αυτούς που δεν είχε αγγίξει το θαύμα της οικονομικής ευημερίας και που για χρόνια, αν όχι δεκαετίες, βιώνουν, όχι μόνον την οικονομική αλλά την ευρύτερη πολιτισμική εξαθλίωση, για την πρώην εργατική τάξη της Αγγλίας, τους ανθρώπους χωρίς δουλειά, χωρίς κύρος, χωρίς παρόν και χωρίς μέλλον. Και είχα πει ότι η ευημερία όσων επωφελήθηκαν από το θαύμα της οικονομικής ανάπτυξης της παγκοσμιοποίησης και της απορρύθμισης των αγορών στην Αγγλία βασίζεται στον αποκλεισμό εκείνων των εξαθλιωμένων  άλλων, για τους οποίους δεν μιλάει κανείς. Των ανθρώπων χωρίς φωνή, που το δημοψήφισμα με την μονοδιάστατη, αλλά και ξεκάθαρη ερώτηση του, έδωσε νόημα και μια δύναμη απόφασης που δεν μπορούσε να εκφραστεί μέσα από τις εκλογές ενός εκλογικού συστήματος με κόμματα που διαφέρουν λίγο μεταξύ τους, και με τρόπο που δεν έχει καμία ποιοτική διαφορά για την ζωή αυτών των ευρέων φτωχοποιημένων στρωμάτων.

Δεν είναι βεβαίως αυτή η μόνη φωνή που εκφράστηκε μέσα από το δημοψήφισμα, όπως και δεν είναι μόνον η φωνή της ξενοφοβίας που επικράτησε μέσα από την επιλογή του Brexit. Οι διαφορετικές διαστάσεις αυτής της ψήφου περιλαμβάνουν: τους χρόνια φτωχούς της αποβιομηχανοποίησης του Βορρά και της Ουαλίας, αλλά και τους πρόσφατα φτωχοποιημένους πληθυσμούς των συμβολαίων μηδενικών ωρών στις αγωνίες των οποίων τα συμβατικά πολιτικά κόμματα δεν έχουν τίποτα απολύτων να πουν. Σαφώς και περιλαμβάνουν τις ξενοφοβικές δυνάμεις και τα ρατσιστικά αντανακλαστικά της Αγγλικής κοινωνίας, που ας μην γελιόμαστε, είναι χαρακτηριστικά όλων των Ευρωπαϊκών κοινωνιών σήμερα. Εξάλλου, η παράταξη του Remain, όπως και η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση, επιδεικνύει ακριβώς την ίδια διάθεση. Αυτό φανερώνουν τόσο οι ειδικές συμφωνίες που προσπάθησε να πετύχει ο Κάμερον ώστε οι Ευρωπαίοι πολίτες να μην απολαμβάνουν τα ίδια εργασιακά δικαιώματα, όπως και οι ίδιες οι συμφωνίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ώστε η Τουρκία να λειτουργήσει ως φράχτης κατά των μεταναστών και των προσφύγων και η Ελλάδα ως μεγάλο στρατόπεδο συγκέντρωσης τους, για να μην φτάσουν ποτέ στις πύλες της ‘πραγματικής’ Ευρώπης. Τέλος, περιλαμβάνει και την αποικιακή νοοτροπία, ενός μέρους της παλιάς αριστοκρατίας που παρακολουθεί την τελευταία πράξη του δράματος της κατάρρευσης του μεγαλείου της Μεγάλης Βρετανίας που δεν είναι ούτε τόσο μεγάλη, ούτε τόσο υπολογίσιμη πια.

Είναι γεγονός ότι η παγκοσμιοποίηση και η οικονομική κρίση – και όχι η Ευρωπαϊκή ενότητα – μετατρέψανε το επαρχιακό Λονδίνο τη δεκαετίας το 1990, στην κοσμοπολιτική μητρόπολη των τελευταίων 15 χρόνων. Αυτή η μεταμόρφωση, όμως, δεν άγγιξε εκείνους που στην τρομακτικά επισφαλή καθημερινότητά τους δεν υπάρχει χώρος για μονοποικιλιακό εσπρέσο, μαθήματα καποέιρα και το δίλημμα μεταξύ φοκάτσιο και ψωμί τσιαπάτα. Η καμπάνια της παραμονής με επιχειρήματα περί οικονομίας, πτώσης της αγοράς ακινήτων, κατάρρευσης των καταθέσεων, ή με όρους κοσμοπολίτικου life style,  δεν είχε απολύτως τίποτα να πει σε αυτούς που ζουν στα όρια, αγνοημένοι και εξευτελισμένοι. Ο φόβος δεν μπορεί να απειλήσει αυτούς που δεν έχουν και πολλά να χάσουν, που δεν τους νοιάζει το αύριο μιας ζωής που έχει έχει μόνο φτώχεια και ανασφάλεια. Σε αυτήν την περίεργη σύμπνοια φτωχών και νεόπτωχων χωρίς φωνή και εκείνων των νοσταλγών της Αυτοκρατορίας που ονειρεύονται μάταια περασμένα μεγαλεία, o επιφανειακός ευρωπαϊσμός δεν έχει εκτόπισμα. Από την άλλη, αυτή η εξίσου περίεργη σύμπνοια των Εργατικών και των Συντηρητικών, όπου η πολιτική διεξάγεται με όρους life style και υποτίμησης των φτωχών και μη ευνοημένων ως ηλιθίων ρατσιστών, δείχνει την τεράστια απόσταση του σημερινού πολιτικού συστήματος από την τρομακτική πραγματικότητα της ζωής στον απόηχο της οικονομικής κρίσης και των καταστρεπτικών οικονομικών πολιτικών που επιβλήθηκαν (εν πολλοίς, από την ίδια την Ευρωπαϊκή Ένωση).

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ξενοφοβία είναι σημαντική διάσταση του Brexit και ζήτημα ουδόλως  δευτερεύον. Όμως δεν υπάρχει αμφιβολία, επίσης, ότι η προβολή αυτής της ερμηνείας ως κυρίαρχης ή μοναδικής, αποσιωπά, για μια ακόμη φορά, την φωνή αυτών που έχουν αποκλειστεί από το success story της ανάπτυξης. Το Brexit δεν είναι μόνο απόρριψη μιας Ευρωπαϊκής Ένωσης που είναι γραφειοκρατική, απόμακρη και ακατανόητη για ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, είναι μια ψήφος κατά των πολιτικών που έχουν κάνει ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού να αισθάνεται ότι δεν μπορεί να αποφασίζει για την ζωή του – κι όταν το κάνει αποκαλείται βλάκας, αμόρφωτος και ξενοφοβικός. 

*Η Ρόζα Βασιλάκη είναι ερευνήτρια του London School of Economics and Political Science, email: [email protected]