Δίνοντας φωνή στους φυλακισμένους μέσω της φιλοσοφίας

Το ψυχρό πρωινό της 13ης Ιανουαρίου 1968, ο Τζόνι Κας, φορώντας, ως συνήθως, ένα μαύρο κοστούμι και με μια ακουστική κιθάρα στα χέρια, ανέβηκε στη σκηνή της αποστειρωμένης τραπεζαρίας του σωφρονιστικού καταστήματος Φόλσομ, στην Καλιφόρνια. Με τη συνοδεία της μπάντας του, ο Κας έδωσε δύο διαδοχικές συναυλίες για τους φυλακισμένους, προσφέροντάς τους μια σπάνια στιγμή ανακούφισης και ανθρώπινης επαφής.

Το ενδιαφέρον του Κας για τους παραβατικούς είχε ξεκινήσει από τη δεκαετία του ’50. Με το τραγούδι “Folsom Prison Blues”, που κυκλοφόρησε το 1955, άρχιζε να εκφράζει τη συμπάθειά του προς τους φυλακισμένους. Ήδη από το 1957, ο Κας πραγματοποιούσε συναυλίες σε φυλακές, αλλά η εμφάνισή του στο Φόλσομ το 1968 αποτέλεσε ιστορική στιγμή.

Ήταν μια κραυγή για την αξιοπρέπεια και το σεβασμό απέναντι στους κρατούμενους, μια πράξη επαναστατική που αμφισβητούσε το πολιτικό κατεστημένο της εποχής, στον απόηχο των έντονων κοινωνικών αναταραχών στα τέλη της δεκαετίας του ’60 στις ΗΠΑ. Το ζωντανό άλμπουμ “At Folsom Prison”, που ηχογραφήθηκε την ημέρα εκείνη, κατέγραψε τον ενθουσιασμό και τη συγκινητική αντίδραση των κρατούμενων, καθιερώνοντας τον Κας ως φωνή των κατατρεγμένων και πρεσβευτή της αναμόρφωσης των φυλακών.

Μισό αιώνα μετά, τα σωφρονιστικά συστήματα παγκοσμίως εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν σοβαρές προκλήσεις. Συνωστισμός, διακίνηση και χρήση ναρκωτικών, ανεπαρκείς υγειονομικές υπηρεσίες, συστημική βία, φυλετικές διακρίσεις και νομικές παραβάσεις συνθέτουν ένα προβληματικό τοπίο. Όπως έχει καταγραφεί στην εμπεριστατωμένη δημοσιογραφική έρευνα του iMedD Lab και του MIIR σε 32 χώρες, η πρόσφατη πανδημία COVID-19 επιδείνωσε αυτά τα προβλήματα, επισημαίνοντας την ανάγκη για ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις και μια νέα προσέγγιση στην κοινωνική επανένταξη των κρατούμενων.

“Αν μια κοινωνία κρίνεται από το πώς αντιμετωπίζει τους πιο αδύναμους, οφείλουμε να αναλογιζόμαστε με περισσότερη ενσυναίσθηση τις ζωές αυτών που φυλακίζουμε, ειδικά μετά τη δική μας πρόσφατη εμπειρία περιορισμού και απομόνωσης”, υποστηρίζει η Μαίρη Μακάμπ, ομότιμη καθηγήτρια Αρχαίας Φιλοσοφίας στο Κινγκς Κόλετζ του Λονδίνου και συνιδρύτρια της φιλανθρωπικής οργάνωσης “Φιλοσοφία στη Φυλακή”.

Παρά τις διαθέσιμες ευκαιρίες εκπαίδευσης στα σωφρονιστικά καταστήματα, πολλοί κρατούμενοι δεν έχουν πρόσβαση σε αυτές λόγω χαμηλού αλφαβητισμού ή γενικότερης απογοήτευσης από το εκπαιδευτικό σύστημα. Το πρόγραμμα μη τυπικής εκπαίδευσης “Φωνές των Φυλακών”, που υλοποιεί η οργάνωση εδώ και τρία χρόνια στη Μ. Βρετανία σε συνεργασία με το Κέντρο Εγκληματολογικών Ερευνών του Πανεπιστημίου του Σέφιλντ, στοχεύει να γεφυρώσει αυτό το κενό, αναδεικνύοντας τη μοναδική ικανότητα της φιλοσοφίας να εκπαιδεύει και να μεταμορφώνει.

Στο επίκεντρο του προγράμματος είναι οι φιλοσοφικές συζητήσεις, οι οποίες είναι προσβάσιμες σε όλους τους κρατούμενους ανεξαρτήτως εκπαιδευτικού υπόβαθρου. Η φιλοσοφία, με την έμφασή της στο διάλογο και την αμφισβήτηση, δημιουργεί ένα περιβάλλον όπου οι κρατούμενοι μαθαίνουν να ακούν ο ένας τον άλλον, να εξετάζουν διαφορετικές απόψεις και να αναπτύσσουν συνεκτικά επιχειρήματα. Μέσα από τη φιλοσοφία, καλούνται να εξερευνήσουν μεγάλα ερωτήματα για την ελευθερία, την ευτυχία και την ηθική, μοιραζόμενοι τις εμπειρίες και τις προσδοκίες τους. Αυτή η συνεργατική προσέγγιση βοηθά στη δημιουργία ενός κλίματος ενάντια στην απομόνωση, τη δυσπιστία και τη βία που συχνά χαρακτηρίζουν την καθημερινότητα στη φυλακή.

Η Μακάμπ επισημαίνει ότι “συζητήσεις τέτοιου είδους βοηθούν όχι μόνο στη συνειδητοποίηση ότι υπάρχουν και άλλες απόψεις, αλλά και στο σεβασμό τους, όσο ριζοσπαστικά διαφορετικές μπορεί να είναι. Αυτή είναι και η ουσία της κοινότητας: η αποδοχή ότι υπάρχουν και άλλοι γύρω μας”.

H φιλοσοφία έχει μακρά ιστορία σύνδεσης με τα σωφρονιστικά ιδρύματα. Όπως υπενθυμίζει η Μακάμπ, το 399 π.Χ., ο Σωκράτης εκτελέστηκε από τους Αθηναίους, μεταξύ άλλων, για διαφθορά των νέων. Ο Πλάτωνας τον απεικονίζει να περιμένει στη φυλακή το θάνατο, μιλώντας στους φίλους του για την αθανασία και την πραγματικότητα. Η ηρεμία με την οποία ο Σωκράτης αντιμετώπισε το θάνατο αποτελεί ένα δυνατό παράδειγμα της μεταμορφωτικής δύναμης της φιλοσοφίας, είτε μέσα στη φυλακή είτε έξω από αυτή.

Σύμφωνα με τις “Φωνές των Φυλακών”, η φιλοσοφία μπορεί να βελτιώσει τη συνολική ποιότητα ζωής των κρατούμενων και να τους προσφέρει κρίσιμες δεξιότητες ζωής μετά την αποφυλάκισή τους. “Δεν ισχυριζόμαστε ότι η φιλοσοφία σε κάνει απαραίτητα καλό άνθρωπο, αλλά πιστεύουμε ότι προσφέρει τα εφόδια για να σε κάνει να σκέφτεσαι”, καταλήγει η Μακάμπ.