Φραγκίσκος, ο πάπας των φτωχών και των αποκλεισμένων

Πριν γίνει πάπας, ήταν ο Χόρχε Μάριο Μπεργκόλιο, αρχιεπίσκοπος του Μπουένος Άιρες. Αργότερα, έγινε ο πρώτος άνθρωπος από την Αμερική που εξελέγη στο αξίωμα του ποντίφικα. Αυτό που όμως τον καθιστά τόσο ξεχωριστό, είναι πως αποτέλεσε τον πρώτο πάπα που επέλεξε το όνομα Φραγκίσκος, τιμώντας έτσι τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης, έναν μυστικιστή του 13ου αιώνα, του οποίου η αγάπη για τη φύση και τους φτωχούς έχει εμπνεύσει τόσο καθολικούς όσο και μη καθολικούς ανά τον κόσμο.

Ο Πάπας Φραγκίσκος επέλεξε να μη φορά τα περίτεχνα ενδύματα, όπως τα κόκκινα παπούτσια ή τα μεταξωτά άμφια, που φορούσαν οι προκάτοχοί του. Ωστόσο, οι αλλαγές που έφερε ο Φραγκίσκος στο παπικό αξίωμα ήταν βαθύτερες από την εξωτερική του εμφάνιση, όπως υπογραμμίζει το The Conversation. Άνοιξε την Εκκλησία στον έξω κόσμο με τρόπους που κανένας από τους προκατόχους του δεν είχε κάνει πριν.

Κατά κοινή ομολγία των αναλυτών, αλλά και εκατομμυρίων πιστών, ήταν «ο πάπας των φτωχών», ο ‘Αγιος Πατέρας των Καθολικών που έδωσε έμφαση στην βοήθεια και στην αλληλεγγύη προς τους μετανάστες, τους «τελευταίους» και τους ξεχασμένους. Έδωσε εντολή στις αρχές του Βατικανού να αφήνουν τους άστεγους να κοιμούνται στους δρόμους γύρω από τον ‘Αγιο Πέτρο, αλλά και μέσα στην Πλατεία της βασιλικής εκκλησίας.

Μίλησε πολλές φορές για τους πολέμους σε Γάζα και Ουκρανία, επαναλαμβάνοντας αμέτρητες φορές ότι «ο πόλεμος αποτελεί πάντα ήττα και κανείς δεν πρέπει ποτέ να το ξεχνά». Εκεί ήταν αφιερωμένο, άλλωστε και το τελευταίο του μήνυμα, αυτό της Κυριακής του Πάσχα.

Η σχέση του με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο ήταν στενότατη. Τον προσκάλεσε και τον είχε στο πλευρό του σε όλες τις πρωτοβουλίες διαθρησκειακού διαλόγου, αποκαλώντας τον «αγαπητό αδελφό». Εμπνεύστηκε από το έργο του Οικουμενικού Πατριάρχη για την Εγκύκλιο υπέρ της προστασίας του περιβάλλοντος «Laudato sii» και ετοιμαζόταν να τον συναντήσει, τον ερχόμενο Μάιο, στην Μικρά Ασία για τα 1.700 χρόνια από την Πρώτη Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας. Βαθιά του επιθυμία, όπως και του Προκαθήμενου της Ορθοδοξίας, ήταν να επιστρέψουν σύντομα οι δυο Εκκλησίες σε μόνιμο, κοινό εορτασμό του Πάσχα.

Φροντίδα για αυτούς που βρέθηκαν στο περιθώριο

Ο Πάπας Φραγκίσκος προσέγγισε προσωπικά τους φτωχούς. Για παράδειγμα, μετέτρεψε μια πλατεία του Βατικανού σε καταφύγιο για τους άστεγους, τους οποίους αποκαλούσε «ευγενείς του δρόμου».

Έπλυνε τα πόδια μεταναστών και κρατουμένων κατά τη διάρκεια της παραδοσιακής τελετής του νιπτήρος τη Μεγάλη Πέμπτη. Σε μια πράξη που δεν είχε προηγούμενο για άλλο πάπα, έπλυνε και τα πόδια μη Χριστιανών.

«Ποιος είμαι εγώ για να κρίνω έναν ομοφυλόφιλο, όταν ο ίδιος αναζητά τον δρόμο του Θεού;», ήταν η απάντηση που έδωσε σε δημοσιογράφο, επιστρέφοντας αεροπορικώς από ένα από τα πρώτα ταξίδια του ως ποντίφικα.

Προσέγγισε διαφορετικά από τους προκατόχους του τους ομοφυλόφιλους καθολικούς και προσκάλεσε τρανς άτομα να τον συναντήσουν στο Βατικανό.

Ωστόσο, ο Φραγκίσκος επιβεβαίωσε τις επίσημες θέσεις της Καθολικής Εκκλησίας για τους ομοφυλόφιλους, χαρακτήρισε την συμπεριφορά τους «αμαρτία», αν και δήλωσε στη συνέχεια ότι δεν θα πρέπει να θεωρείται έγκλημα. Ο Φραγκίσκος άσκησε επίσης κριτική στη θεωρία του φύλου, υποστηρίζοντας ότι «θολώνει» τις διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών.

Παρότι διατήρησε τη θέση της Εκκλησίας ότι όλοι οι ιερείς πρέπει να είναι άνδρες, προχώρησε σε σημαντικές αλλαγές που άνοιξαν τον δρόμο για διάφορους ηγετικούς ρόλους στις γυναίκες. Ήταν ο πρώτος πάπας που διόρισε γυναίκα επικεφαλής διοικητικής υπηρεσίας στο Βατικανό. Επίσης, για πρώτη φορά, γυναίκες συμμετείχαν στο σώμα των 70 μελών που επιλέγει τους επισκόπους, καθώς και στο 15μελές συμβούλιο που εποπτεύει τα οικονομικά του Βατικανού. Διόρισε μια Ιταλίδα μοναχή, την αδελφή Ραφαέλλα Πετρίνι, ως πρόεδρο του Κράτους του Βατικανού.

Ένας πάπας που δεν απέφευγε τις αντιπαραθέσεις

Ορισμένες από τις θέσεις του Πάπα Φραγκίσκου προκάλεσαν αντιδράσεις σε ορισμένους καθολικούς κύκλους.

Ένα τέτοιο ζήτημα σχετιζόταν με την αποδοχή της θρησκευτικής πολυμορφίας. Σε ομιλία του στο Έβδομο Συνέδριο Ηγετών Παγκόσμιων και Παραδοσιακών Θρησκειών στο Καζακστάν το 2022, δήλωσε ότι τα μέλη των διαφορετικών θρησκειών του κόσμου είναι «παιδιά του ίδιου ουρανού».

Στο Μαρόκο, εξέφρασε την αντίθεσή του προς τον προσηλυτισμό ως μορφή αποστολής, λέγοντας στην Καθολική κοινότητα ότι πρέπει να ζουν «σε αδελφοσύνη με άλλες πίστεις». Ωστόσο, για κάποιους επικριτές του, τέτοιες δηλώσεις υπονόμευαν τη μοναδική αλήθεια του Χριστιανισμού.

Κατά τη διάρκεια της θητείας του, ο πάπας προώθησε την «συνοδικότητα» – μια πιο δημοκρατική προσέγγιση στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Για παράδειγμα, οι συνεδριάσεις της Συνόδου τον Νοέμβριο του 2023 περιλάμβαναν λαϊκούς και γυναίκες ως μέλη με δικαίωμα ψήφου. Ωστόσο, η Σύνοδος προκάλεσε αντιδράσεις από ορισμένους επισκόπους, οι οποίοι φοβήθηκαν ότι αυτό θα μείωνε τη σημασία των ιερέων ως διδασκάλων και ηγετών.

Σε μια σημαντική κίνηση που θα επηρεάσει την επιλογή του διαδόχου του, ο Πάπας Φραγκίσκος διόρισε περισσότερους καρδινάλιους από τον Παγκόσμιο Νότο. Όμως, δεν ακολούθησαν όλοι οι καθολικοί ηγέτες από αυτές τις περιοχές τη διδασκαλία του. Για παράδειγμα, Αφρικανοί επίσκοποι άσκησαν δημόσια κριτική στην απόφασή του, τον Δεκέμβριο του 2023, να επιτρέψει την ευλογία ατόμων που ανήκουν σε ομόφυλα ζευγάρια.

Η πιο αμφιλεγόμενη ενέργειά του ήταν ο περιορισμός του εορτασμού της Θείας Λειτουργίας στην παλαιότερη, λατινική της μορφή. Αυτό ανέτρεψε απόφαση του Βενέδικτου ΙΣΤ’ που επέτρεπε την ευρύτερη τέλεση της Λατινικής Λειτουργίας.

Οι παραδοσιακοί καθολικοί υποστήριξαν ότι η Λατινική Λειτουργία αποτελεί σημαντικό – και όμορφο – μέρος της καθολικής παράδοσης. Όμως ο Φραγκίσκος πίστευε ότι είχε διχάσει τους Καθολικούς σε ξεχωριστές ομάδες που λάτρευαν με διαφορετικό τρόπο.

Αυτή η ανησυχία για την ενότητα της Εκκλησίας τον οδήγησε επίσης να επιπλήξει δύο Αμερικανούς επικριτές των μεταρρυθμίσεών του: τον επίσκοπο Joseph Strickland από το Τέξας και τον καρδινάλιο Raymond Burke. Το σημαντικότερο όμως ήταν η καθαίρεση του Carlo Maria Viganò, πρώην πρεσβευτή του Βατικανού στις ΗΠΑ, ο οποίος αφορίστηκε για την προώθηση «σχισματικών» απόψεων.

Πρόσφατα, ο Πάπας Φραγκίσκος άσκησε επίσης κριτική στις προσπάθειες της κυβέρνησης Τραμπ να απελάσει μετανάστες. Σε επιστολή του προς τους Αμερικανούς επισκόπους, υπενθύμισε ότι ο Ιησούς, η Μαρία και ο Ιωσήφ υπήρξαν μετανάστες και πρόσφυγες στην Αίγυπτο. Ο Φραγκίσκος υποστήριξε επίσης ότι οι μετανάστες που εισέρχονται παράνομα σε μια χώρα δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται ως εγκληματίες, καθώς είναι άνθρωποι σε ανάγκη και έχουν αξιοπρέπεια.

Πυξίδα των επιστολών του το “κοινό καλό”

Στις επίσημες παπικές επιστολές του, που ονομάζονται εγκύκλιοι, ο Φραγκίσκος επανέλαβε τις δημόσιες θέσεις του, δίνοντας έμφαση στο «κοινό καλό», δηλαδή στα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που είναι απαραίτητα για την ευημερία του ανθρώπου.

Η πρώτη του εγκύκλιος το 2013, με τίτλο Lumen Fidei ή «Το Φως της Πίστης», είχε ως στόχο να δείξει πώς η πίστη μπορεί να ενώσει τους ανθρώπους παντού.

Στην επόμενη εγκύκλιό του, Laudato Si’ ή «Εσένα, Κύριε, υμνούμε», ο Φραγκίσκος αναφέρθηκε στην περιβαλλοντική κρίση, συμπεριλαμβανομένης της ρύπανσης και της κλιματικής αλλαγής. Επισήμανε επίσης την άνιση κατανομή του πλούτου και κάλεσε σε μια «ολιστική οικολογία» που να σέβεται τόσο τον άνθρωπο όσο και το περιβάλλον.

Η τρίτη του εγκύκλιος το 2020, Fratelli Tutti ή «Όλοι Αδελφοί», επέκρινε τη «κουλτούρα της απόρριψης» που απορρίπτει τους ανθρώπους, ειδικά τους φτωχούς, τα αγέννητα παιδιά και τους ηλικιωμένους. Σε μια σημαντική πράξη για ηγέτη της Καθολικής Εκκλησίας, ο Φραγκίσκος κατέληξε αναφερόμενος σε μη καθολικούς που τον ενέπνευσαν: τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ Τζούνιορ, τον Ντέσμοντ Τούτου και τον Μαχάτμα Γκάντι.

Στην τελευταία του εγκύκλιο, Dilexit Nos ή «Μας Αγάπησε», στοχάστηκε πάνω στην Αγάπη του Θεού μέσω του συμβόλου της Ιερής Καρδιάς, που απεικονίζει φλόγες αγάπης να ξεπηδούν από την πληγωμένη καρδιά του Ιησού, η οποία τρυπήθηκε κατά τη Σταύρωση.

Ο Φραγκίσκος επίσης ανακήρυξε το 2015-2016 ως ειδικό «Έτος Ελέους». Ο πάπας υπερασπίστηκε σταθερά μια κουλτούρα ελέους που αντανακλά την αγάπη του Ιησού Χριστού, τον οποίο αποκάλεσε «το πρόσωπο του ελέους του Θεού».

Μια ιστορική διαδρομή στη ζωή του πάπα Φραγκίσκου

O Χόρχε Μάριο Μπεργκόλιο είχε γεννηθεί στις 17 Δεκεμβρίου του 1936 στο Μπουένος ‘Αιρες της Αργεντινής. Η οικογένειά του καταγόταν από το Πεδεμόντιο της βόρειας Ιταλίας: λογιστής στους αργεντίνικους σιδηρόδρομους ο πατέρας του, νοικοκυρά η μητέρα του.

Αφού πρώτα πήρε απολυτήριο τεχνικού λυκείου, αποφάσισε να μπει σε καθολική ιερατική σχολή. Στην συνέχεια έγινε μέλος του τάγματος των Ιησουιτών και σπούδασε φιλοσοφία. Το 1965 άρχισε να διδάσκει λογοτεχνία και ψυχολογία στο καθολικό κολέγιο του Σάντα Φε και, μετά από ένα χρόνο, σε θρησκευτικό ίδρυμα του Μπουένος ‘Αιρες. Το 1969 χειροτονήθηκε ιερέας και έπειτα από ένα χρόνο ολοκλήρωσε και τις σπουδές του στην θεολογία.

Επί δεκαπέντε χρόνια δίδαξε σε καθολικά πανεπιστημιακά ιδρύματα, ενώ το 1986 μετέβη στην Γερμανία, όπου ολοκλήρωσε το διδακτορικό του. Το 1992 ορίσθηκε από τον πάπα Ιωάννη Παύλο Β’, επίσκοπος της πόλης ‘Αουκα και αναπληρωτής επίσκοπος του Μπουένος ‘Αιρες. Στις 28 Φεβρουαρίου του 1992, επελέγη ως αρχιεπίσκοπος του Μπουένος ‘Αιρες και ολόκληρης της Αργεντινής.

Το 2001 ο Ιωάννης Παύλος ο Β’ τον όρισε καρδινάλιο και τον Απρίλιο του 2005 συμμετείχε στην εκλογή του πάπα Βενέδικτου από το Κονκλάβιο.

Ως αρχιεπίσκοπος του Μπουένος ‘Αιρες, έδωσε έμφαση στην στήριξη των φτωχότερων πολιτών, στην διάδοση του λόγου του Θεού σε κάθε γωνιά της πόλης, στο να παραμείνουν «πάντα ανοικτές» οι πύλες όλων των εκκλησιών και στην στενή συνεργασία κληρικών και λαϊκών.

Ο Χόρχε Μάριο Μπεργκόλιο εξελέγη πάπας στις 13 Μαρτίου του 2013. Αποφάσισε να επιλέξει το όνομα Φραγκίσκος -δίνοντας έμφαση, κυρίως, στον τίτλο του επισκόπου Ρώμης- και να φορέσει σιδερένιο και όχι χρυσό σταυρό. «Tα αδέλφια μου, οι καρδινάλιοι, για να διαλέξουν τον νέο πάπα, έφτασαν μέχρι την άλλη άκρη του κόσμου», είπε στον πρώτο χαιρετισμό του προς τους πιστούς.

Η θητεία του Πάπα Φραγκίσκου υπήρξε ιστορική. Αγκάλιασε τους περιθωριοποιημένους με τρόπους που κανένας άλλος πάπας δεν είχε κάνει πριν. Όχι μόνο εμβάθυνε τη δέσμευση της Καθολικής Εκκλησίας στους φτωχούς στο πλαίσιο της πνευματικής της ζωής, αλλά επέκτεινε και τη συμμετοχή τους στη διαδικασία λήψης αποφάσεων.

Ο πάπας είχε και επικριτές, οι οποίοι θεωρούσαν ότι προχώρησε πολύ μακριά, πολύ γρήγορα. Τον κατηγόρησαν ότι δεν έδωσε το αναγκαίο βάρος στην ιεραρχία και στην τελετουργία, ότι μιλούσε μια γλώσσα υπερβολικά απλή η οποία θύμιζε, πολλές φορές, απλό ιερέα και όχι τον θρησκευτικό ταγό άνω του ενός δισεκατομμυρίου πιστών. Αυτή, όμως, ήταν η πραγματική δύναμη του Φραγκίσκου: η αναφορά στην ουσία του χριστιανικού μηνύματος, η επίγνωση ότι ένας καλός πιστός και άνθρωπος κρίνεται, πρώτα απ’ όλα, από την καθημερινή ζωή και τα έργα του. Μια στροφή προς μια αυθόρμητη, βαθιά ανθρωπιά, η οποία πολύ δύσκολα θα μπορέσει να ξεχαστεί τα επόμενα χρόνια από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία.

Το αν οι μεταρρυθμίσεις του θα ριζώσουν εξαρτάται πλέον από τον διάδοχό του. Μεταξύ άλλων, ο Φραγκίσκος θα μείνει στη μνήμη για το πώς το έργο του σηματοδότησε μια μετατόπιση της ισχύος στην Καθολική Εκκλησία — από τη Δυτική Ευρώπη προς τον Παγκόσμιο Νότο, όπου πλέον ζει η πλειοψηφία των καθολικών.