Για την πλήρη εμπειρία ζωής, άφησε όλες τις συσκευές και περπάτησε

* Το άρθρο του καθηγητή Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Μασαχουσέτης Lowell , John Kaag και της συγγραφέως Susan Froderberg δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Πεζός: μια λέξη που ταιριάζει στις πιο βαρετές, κουραστικές και μονότονες στιγμές της ζωής. Δεν θέλουμε να ζούμε τη ζωή των πεζών. Ωστόσο, ίσως θα έπρεπε. Πολλοί από τους μεγάλους στοχαστές της ιστορίας υπήρξαν πεζοί. Ο Χένρι Ντέιβιντ Θόρω και ο Ουίλιαμ Ουόρντσγουορθ, ο Σάμιουελ Τέιλορ Κόλεριτζ και ο Ουόλτ Ουίτμαν, ο Φρίντριχ Νίτσε και η Βιρτζίνια Γουλφ, ο Αρθούρος Ρεμπώ, ο Μαχάτμα Γκάντι, ο Γουίλιαμ Τζέιμς. Όλοι ήταν συγγραφείς που συνέδεσαν τη λειτουργία του μυαλού τους στη σταθερή κίνηση των ποδιών τους. Ένιωσαν την ανάγκη να σηκωθούν και να αρχίσουν να κινούνται, αφήνοντας τις σελίδες για να φορέσουν καπέλο και να βγουν έξω για μια βόλτα. Με αυτόν τον τρόπο, βρίσκονταν σε αρμονία με τις διαμετρικά αντίθετες δυνάμεις της κίνησης και της ανάπαυσης, μια ώθηση γραμμένη στους νόμους της φύσης.

Πόσοι από εμάς σήμερα μπορούμε να απελευθερωθούμε από τις σελίδες και να βγούμε από την πόρτα όταν σηκωθούμε από τα γραφεία μας; Ακόμη και αν τηρούμε τις επιταγές της φύσης, αναπνέοντας βαθιά στην ύπαιθρο καθώς βάζουμε τα πόδια μας σε κίνηση, είναι πιθανό να χρειαστεί να ολοκληρώσουμε το εγχείρημα όσο το δυνατόν γρηγορότερα και αποτελεσματικότερα. Αλλά κάνοντας αυτό, ίσως μας διαφεύγει ακόμα η ουσία της ίδιας της δραστηριότητας. Εγκαταλείπουμε την τέχνη του περπατήματος.

Το “περπάτημα με σκοπό” συνήθως θεωρείται κάτι θετικό, λαμβανόμενο ως σημάδι ότι οι άνθρωποι είναι συγκεντρωμένοι, με τα μάτια σε έναν τελικό στόχο ή ένα έπαθλο. Αλλά η τέχνη του περπατήματος δεν έχει να κάνει με σκοπό ή στόχο. Όπως υποστήριξε ο Ιμμάνουελ Καντ, η δημιουργία και η αντίληψη της ομορφιάς ενσωματώνεται σε “μια σκοπιμότητα χωρίς συγκεκριμένο σκοπό”. Η τέχνη του περπατήματος έχει να κάνει με αυτόν τον άσκοπο σκοπό.

Αυτές τις μέρες, είναι δύσκολο να καταλάβεις το νόημα του να κάνεις κάτι, ή να κάνεις οτιδήποτε, χωρίς έναν υποκείμενο στόχο. Συνήθως περπατάμε για να φτάσουμε κάπου: το μπακάλικο, το στούντιο γιόγκα, τον ψύκτη. Πρέπει να βγάλουμε βόλτα τον σκύλο ή να περπατήσουμε σε ένδειξη διαμαρτυρίας για έναν σκοπό. Περπατάμε για να αποκτήσουμε φόρμα, μετρώντας τα βήματά μας σε ένα Fitbit ή ένα smartwatch. Η περιπλάνηση γίνεται θέμα απόδειξης, επίτευξης, απόκτησης, νίκης, εκπλήρωσης συγκεκριμένου στόχου. Υπάρχει κάτι τόσο αστείο όσο και λυπηρό στο να προσανατολίζουμε το περπάτημά μας αποκλειστικά γύρω από τόσο διακριτούς σκοπούς. Η φρενήρης προσπάθεια να φτάσουμε κάπου, και να είμαστε έγκαιρα για αυτό, ισοδυναμεί με έναν Σισύφειο αγώνα ενάντια στο ρολόι: όταν φτάσουμε σε έναν προορισμό, πρέπει αμέσως να ξεκινήσουμε ξανά, προσηλωμένοι στο επόμενο σημείο στάσης. Το νόημα του ταξιδιού δεν είναι άλλο από το να “φτάσουμε εκεί”. Το να κινούμε τα πόδια μας είναι απλώς η αγγαρεία που υπομένουμε ανάμεσα σε στιγμές ανάπαυσης.

Το περπάτημα δέχεται παρεμβολές όλο και περισσότερο από τεχνολογικά gadget που φοριούνται στους καρπούς ή πιάνονται στα χέρια. Ξοδεύουμε όλο και περισσότερο χρόνο για να “προβάλουμε” τον κόσμο. Κατανοώντας το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μέσα από ένα συσταλμένο πλαίσιο που καταγράφει αντικείμενα άμεσου ενδιαφέροντος. Το να ζεις με τα μάτια στην οθόνη σημαίνει να είσαι προσκολλημένος, κολλημένος στο κάδρο, να λαμβάνεις ό,τι μας παρουσιάζεται και να μας ξαναπαρουσιάζεται. Αλλά η αναπαράσταση, ακόμα και σε λεπτομερές pixilation, δεν είναι εμπειρία. Το να βιώνεις σημαίνει να αντιλαμβάνεσαι. Όταν κοιτάμε μια οθόνη, μπορεί να δούμε κάτι, αλλά δεν το αντιλαμβανόμαστε. Το να ζεις τη ζωή μέσα από αναπαραστάσεις σημαίνει να ζεις παθητικά, να λαμβάνεις παρά να βιώνεις. Είναι επίσης, φοβόμαστε, να ζεις τη ζωή ενός ακόλουθου. Αντί να ρωτήσω “Τι βλέπω; Πώς μπορώ να σου μιλήσω;”. Αντίθετα, μας λένε πώς να δούμε και συχνά τι να αισθανθούμε. Πολλά από τα οποία καθορίζονται από αλγόριθμο.

Η τέχνη του περπατήματος είναι αντίθετη με την “προβολή” του κόσμου στον οποίο ζούμε και δεν εμπλέκεται κανένα προ-προγραμματισμένο σύνολο κανόνων ή υπολογισμών. Το περπάτημα, απλώς για χάρη μιας βόλτας, μπορεί να είναι μια σύντομη ανάπαυλα στις κατά τα άλλα φρενήρεις ζωές μας, επιτρέποντάς μας να αποκοπούμε ώστε να δούμε τη ζωή μόνοι μας ξανά, όχι διαφορετικά από αυτό που κάνει ένα παιδί. Αυτή, σύμφωνα με τον Καντ, είναι η ελευθερία κάθε μορφής τέχνης. Αλλά δεν χρειάζεται να επισκεφτούμε ένα μουσείο για να απορροφηθούμε από έντεχνη αντίληψη και στοχασμό. Μπορούμε απλώς να βγούμε από την μπροστινή πόρτα, να δώσουμε προσοχή και να αντιληφθούμε και να αισθανθούμε για τον εαυτό μας.

Η πειθαρχία του περπατήματος, καθώς σχετίζεται με την τέχνη, δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως δραστηριότητα αναψυχής. Πάρτε, για παράδειγμα, το περπάτημα ως περιπατητής ή ως προσκυνητής ή έξοδος για περίπατο, γιατί σε κάθε μία από αυτές τις επιδιώξεις υπάρχουν στόχοι: ο περιπατητής βγαίνει στους δρόμους της πόλης για να ερευνήσει ή να κωλυσιεργήσει, ο προσκυνητής ταξιδεύει προς την αγία γη για χάρη μιας ευλογίας, μια απογευματινή βόλτα αναζητά πεπτικά οφέλη καθώς και κοινωνική αλληλεπίδραση, είτε περπατάς με σύντροφο είτε συναντάς γείτονες στο δρόμο. Σε όλες τις περιπτώσεις, υπάρχουν σκοποί.

Οι καλλιτέχνες μάς επιτρέπουν να κοιτάξουμε τον κόσμο μέσα από τα μάτια τους. Το να περπατάς ως καλλιτέχνης μας δίνει και αυτή τη σπάνια ευκαιρία. Ενδέχεται να είμαστε αποστασιοποιημένοι ενώ ταυτόχρονα είμαστε πλήρως δεσμευμένοι καθώς προχωράμε. Το μυαλό δεν βρίσκεται πλέον σε κατάσταση προσήλωσης – συγκεντρώνει γεγονότα ή εφόδια ή ευλογίες, καίει θερμίδες, γίνεται ορατό – αλλά αντίθετα βρίσκεται σε κατάσταση προσοχής. Η δραστηριότητα γίνεται μια προσωρινή απάρνηση του σκοπού και είναι η δική της ανταμοιβή, σαν μια μορφή τέχνης: αυτή που ο Καντ ανέφερε ως αγαθό καθεαυτό. Υπάρχει μια ορισμένη ομορφιά στην επίγνωση του να είσαι πλήρως ζωντανός ενώ διασχίζεις έναν δεδομένο χώρο σε μια δεδομένη στιγμή. Αυτό δεν μπορεί να επιτευχθεί μέσω μιας σελίδας ή μιας οθόνης, αλλά μόνο μέσω των αυτιών και των ματιών, της μύτης και του δέρματος: η αίσθηση του ουρανού και του φωτός, της χάρης ή της απεραντοσύνης ενός κτιρίου, των κυμάτων και του ανέμου, των βράχων και των φύλλων, ενός απεριόριστου ορίζοντα. Όταν κοιτάμε μέσα από μια οθόνη, κόβουμε αυτές τις αισθήσεις, περιορίζοντας επίσης τον περίπατο των σκέψεων που περνούν – των δικών μας ιδεών και οραμάτων, όχι κάποιου άλλου.

Το περπάτημα με αδιαφορία απαιτεί λίγη προσπάθεια στην αρχή και έρχεται με εξάσκηση. Πάρε, για παράδειγμα, μια διαδρομή που συνήθως περπατάμε στο δρόμο μας προς τη δουλειά. Ο στόχος μας είναι να φτάσουμε εκεί με ασφάλεια και έγκαιρα, όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικά, ελέγχοντας ίσως το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο στη μέση ή βάζοντας ακουστικά στα αυτιά για να “πνίξουμε” την κίνηση ή τη ζωή στο δρόμο. Κινούμαστε σκόπιμα, έχοντας στο μυαλό μας ένα πρακτικό ενδιαφέρον. Αλλά ας πούμε, αντ’ αυτού, να βαδίζουμε στον ίδιο δρόμο μια μέρα που δεν χρειάζεται να είμαστε στη δουλειά. Επιλέγουμε να αφήσουμε το smartphone στο σπίτι. Αποφασίζουμε να επιβραδύνουμε και να αφήνουμε το μυαλό να περιπλανηθεί στην ανοιχτή έκταση μπροστά μας. Χρησιμοποιούμε τον χρόνο πεζή όπως θα έκανε η Γουλφ, ως ευκαιρία και ως χώρο στον οποίο “θα απλώσουμε το μυαλό”.

Παρ’ όλα αυτά, θα μπορούσε κάποιος να πει, ποιο είναι το νόημα της απλής περιπλάνησης; Αυτό θα ήταν σαν να ρωτάς τι νόημα έχει να βλέπεις ένα ηλιοβασίλεμα ή να ρωτάς την αξία του να κοιτάς έναν Ρέμπραντ ή να μυρίζεις ένα τριαντάφυλλο. Η απάντηση είναι απλή: μόνο για την εμπειρία. Το θέμα είναι να αντιληφθείς. Τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από αυτό. Μια γνήσια αισθητική εμπειρία ομορφιάς είναι άσκοπη. Μόνο όταν καλλιεργούμε μια στάση αδιαφορίας μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως την εμπειρία. Αυτό μπορεί να φαίνεται μπερδεμένο, καθώς τα ηλιοβασιλέματα, οι πίνακες και τα τριαντάφυλλα είναι μαγευτικά. Αλλά δεν αιχμαλωτίζουν το μυαλό μας με τη σιδερένια λαβή που συνήθως το κάνει η καθημερινή ζωή. Το να βλέπουμε μια χρυσή μπάλα να χάνεται στον ορίζοντα δεν πρόκειται να προσθέσει στους τραπεζικούς μας λογαριασμούς ή στην κοινωνική μας θέση. Οι οργανικοί μας στόχοι συνήθως μας αναγκάζουν να δούμε και να κατανοήσουμε τον κόσμο τμηματικά, σε κομμάτια που ταιριάζουν στους συγκεκριμένους σκοπούς μας. Στην τέχνη επιστρέφουμε σε έναν πιο ευρύ κόσμο. Ευτυχώς, μπορούμε να ταξιδέψουμε σε αυτόν τον κόσμο περπατώντας, με μια στάση αποστασιοποίησης, σε κατάσταση επίγνωσης, προσοχής. Μπορούμε να δούμε, παρά να μας δουν.

Όταν παραδίδουμε τον εαυτό μας στην τέχνη του περπατήματος, δεν υπάρχουμε αυτή τη στιγμή για κανέναν λόγο ή σκοπό εκτός από αυτόν της εμπειρίας και μόνο, για την εκτίμηση και την κατανόηση της ομορφιάς. Δεν υπάρχει κανένας σκοπός σε αυτή την περίπτωση, μόνο η ανυπολόγιστη επίδραση που έχει στα νεύρα μας, στο σώμα μας, στην ύπαρξή μας. Αλίμονο στην κοινωνία που βλέπει ελάχιστη ή καθόλου αξία σε αυτό.