Γιατί πρέπει να επαναφέρουμε τα δημόσια λουτρά

* Το άρθρο του συγγραφέα και μεταφραστή, Jamie Mackay δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Για το μεγαλύτερο κομμάτι της ιστορίας του είδους μας, στα περισσότερα μέρη του κόσμου, το μπάνιο ήταν μια συλλογική δραστηριότητα. Στην αρχαία Ασία, ήταν ένα θρησκευτικό τελετουργικό, το οποίο θεωρείτο ότι είχε ιατρικά οφέλη που σχετίζονταν με τον καθαρισμό της ψυχής και του σώματος. Για τους Έλληνες, τα λουτρά συνδέονταν με την αυτοέκφραση, το τραγούδι, το χορό και τον αθλητισμό, ενώ στη Ρώμη αποτελούσαν κοινοτικά κέντρα, χώρους συνεστίασης, άσκησης, ανάγνωσης και πολιτικών συζητήσεων.

Αλλά τα δημόσια λουτρά σπανίζουν στον σύγχρονο κόσμο. Ενώ υπάρχουν μέρη όπου εξακολουθούν να έχουν σημαντικό ρόλο στη κοινωνική ζωή – στην Ιαπωνία, τη Σουηδία και την Τουρκία, για παράδειγμα – για όσους ζουν σε μεγάλες πόλεις, ιδιαίτερα στην Αγγλόσφαιρα, η πρακτική έχει σχεδόν εξαλειφθεί. Η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων στο Λονδίνο, τη Νέα Υόρκη και το Σίδνεϋ έχει συνηθίσει να πλένεται μόνη της, στο σπίτι, σε ντουζιέρες από πλεξιγκλάς – το ντους ως λειτουργική ενέργεια, για να καθαρίσει το σώμα του κάποιος με τον ταχύτερο και αποτελεσματικότερο δυνατό τρόπο.

Το τέλος των δημόσιων λουτρών είναι σύμπτωμα ενός ευρύτερου παγκόσμιου μετασχηματισμού, από μικρές τελετουργικές κοινωνίες σε τεράστιες αστικές μητροπόλεις που κατοικούνται από χαλαρά δίκτυα ιδιωτών. Αυτή η κίνηση συνοδεύτηκε από εξαιρετικά οφέλη, όπως η μαζική διαθεσιμότητα και διακίνηση υπηρεσιών και εμπορευμάτων, αλλά συνέβαλε επίσης στην απέραντη μοναξιά, την απάθεια και την εμφάνιση νέων ψυχολογικών φαινομένων, από την κατάθλιψη μέχρι τις διαταραχές πανικού και κοινωνικού άγχους. Η “αστική αποξένωση”, ένας όρος που χρησιμοποιήθηκε πολύ από τους κοινωνιολόγους στις αρχές του 20ου αιώνα, έχει γίνει κλισέ για την περιγραφή του σημερινού κόσμου.

Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς μια πιο ισχυρή εικόνα αντίθετη στην κυρίαρχη της νεωτερικότητας από το αρχετυπικό λουτρό. Φυσικά, αυτοί οι χώροι διαφέρουν πολύ. Το γιαπωνέζικο sento, με τους αυστηρούς του κανόνες και τη σχολαστική έμφαση στην υγιεινή, δύσκολα θα μπορούσε να διαφέρει περισσότερο από τα διαβόητα άθλια σπίτια πλυσίματος της βικτωριανής Βρετανίας. Τα τεράστια fürdő της Ουγγαρίας, μερικά από τα οποία απλώνονται σε αρκετούς ορόφους, προσφέρουν μια διαφορετική συναισθηματική εμπειρία σε σχέση με την ένταση των καταφυγίων ιδρώτα lakȟóta των γηγενών Αμερικανών. Αυτό που συνδέει όλα τα παραδείγματα, ωστόσο, είναι ο ρόλος που έχουν αυτοί οι χώροι στο να φέρνουν κοντά ανθρώπους, που διαφορετικά θα μπορούσαν να παραμείνουν χωριστά και να τους φέρνουν σε μια κατάσταση άμεσης σωματικής επαφής. Αυτή η πτυχή της εγγύτητας είναι που παραμένει σημαντική σήμερα.

Η επαναφορά των λουτρών με μια τέτοια αρχή κατά νου, θα μπορούσε να είναι ένα μέσο για την αντιμετώπιση της μοναξιάς στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις. Δεν θα ήταν όπως τα πολυτελή σπα και τα ινστιτούτα ομορφιάς που υπόσχονται αιώνια νεότητα για όσους έχουν την οικονομική δυνατότητα, ούτε τα γκέι λουτρά των μητροπόλεων του κόσμου, αλλά πραγματικοί δημόσιοι χώροι: φθηνοί, πολλαπλών χρήσεων και προσβάσιμοι σε όλους.

Σήμερα, πολλοί άνθρωποι στρέφονται στη γιόγκα, την ενσυνειδητότητα και άλλες πρακτικές νου – σώματος ως ένα ιδιωτικό μέσο για την επίλυση της αίσθησης “αποσωματοποίησης” που μπορεί να προκύψει από μια ζωή στριμώγματος σε βαγόνια του μετρό και σκυψίματος πάνω από οθόνες υπολογιστών. Το λουτρό θα μπορούσε να παρέχει έναν παρόμοιο χώρο εστίασης στο σώμα, αλλά, πολύ σημαντικό, θα το έκανε σε συλλογικό επίπεδο, επαναφέροντας τη σωματικότητα και την επαφή στη σφαίρα της κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Οι Ιάπωνες αυτό το αποκαλούν hadaka no tsukiai (“γυμνή σχέση”) ή, με τα λόγια της νέας γενιάς, “skinship” (σ.σ. σχέση που βασίζεται και τρέφεται από τη σωματική επαφή).

Αυτή είναι η θεμελιώδης αρχή: το να είμαστε σωματικά ο ένας με τον άλλο μάς κάνει να συνειδητοποιούμε περισσότερο τον εαυτό μας και τους γύρω μας ως βιολογικούς – όχι αμιγώς γλωσσικούς και πνευματικούς – οργανισμούς. Οι απόκοσμες φιγούρες που γλιστρούν μπροστά σε τρένα και λεωφορεία μπορούν, σε έναν τέτοιο χώρο, να πάψουν να εμφανίζονται ως αφηρημένες ιδέες ή αριθμοί και να γίνουν ξανά άνθρωποι.

Συνήθως λησμονείται ότι τα ρωμαϊκά λουτρά ήταν ένας χώρος όπου άνθρωποι διαφορετικών κοινωνικών τάξεων πλένονταν δίπλα – δίπλα. Σε όλη την αυτοκρατορία, το λουτρό έπαιξε έναν εκδημοκρατικό ρόλο στον οποίο ήρθαν σε επαφή διαφορετικές φυλές και ηλικίες. Σύμφωνα με την ιστορικό Mary Beard, ακόμα και ο αυτοκράτορας, ομολογουμένως προστατευμένος από σωματοφύλακες και μια ομάδα σκλάβων, έκανε συχνά μπάνιο με τον λαό. Αυτός ο γυμνός κοσμοπολιτισμός ήταν ένα σημαντικό σημείο αναφοράς για τους πολίτες και, όπως μαρτυρούν πολλές ιστορίες, βασικό της αίγλης της Ρώμης. Το να βιώνουμε άμεσα άλλα πραγματικά σώματα, να τα αγγίζουμε και να τα μυρίζουμε, είναι επίσης ένας σημαντικός τρόπος κατανόησης του σώματός μας, το οποίο διαφορετικά ερμηνεύεται μέσα από τους συχνά παραμορφωμένους, ωραιοποιημένους και με Photoshop καθρέφτες της διαφήμισης, του κινηματογράφου και άλλων μέσων.

Ζώντας σε μια κοινωνία όπου το πραγματικό γυμνό έχει επισκιαστεί από εξιδανικευμένες ή πορνογραφικές εικόνες του, πολλοί από εμάς, ανεξάρτητα από τη θέλησή μας, αηδιάζουμε από τις τριχωτές πλάτες, τις πλαδαρές κοιλιές και τις “περίεργες” θηλές. Η σχετικά φιλελεύθερη στάση απέναντι σε τέτοια ζητήματα σε χώρες όπως η Δανία, όπου το γυμνό στο λουτρό είναι ο κανόνας, και σε ορισμένες περιπτώσεις υποχρεωτικό, αποτελεί παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο η πρακτική μπορεί να βοηθήσει στην επανακανονικοποίηση της βασικής αίσθησης της διαφορετικότητας και στο “σπάσιμο” των άκαμπτων νόμων που ελέγχουν το αποκαλούμενο “κανονικό σώμα”.

Τα λουτρά του μέλλοντος, ανακαλύπτοντας εκ νέου τις ιστορικές κοινωνικές λειτουργίες των αρχαίων πρωτοτύπων τους και συνδυάζοντας τις πιο ελκυστικές πτυχές τους για να χτίσουν ένα νέο μοντέλο, θα αντισταθμίσουν τη διάβρωση των άλλων δημόσιων χώρων. Θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως βιβλιοθήκες ή χώροι παραστάσεων ή να φιλοξενήσουν φιλοσοφικές συζητήσεις ή πρωταθλήματα σκακιού: μπορεί, όπως το μαροκινό χαμάμ, να έχουν κήπους ή άλλους χώρους πρασίνου, για να φέρνουν τους κατοίκους των πόλεων σε επαφή με φυτά και ζώα.

Από πολιτική άποψη, επίσης, θα μπορούσαν να αποτελέσουν μέρος μιας ευρύτερης προσπάθειας για την κατασκευή βιώσιμων οικονομικών μοντέλων. Το 2015 στη διάσκεψη του ΟΗΕ για την κλιματική αλλαγή στο Παρίσι, οι χώρες συμφώνησαν να καταργήσουν σταδιακά τους λέβητες πετρελαίου και να τους αντικαταστήσουν με εναλλακτικές λύσεις φιλικές προς το περιβάλλον. Αν και οι λέβητες δεν ρυπαίνουν στον ίδιο βαθμό με τα αυτοκίνητα, τα αεροπλάνα ή τις φάρμες εκτροφής βοοειδών, οι ατομικές μας δεσμεύσεις για ιδιωτικά μπάνια αποτελούν μέρος μιας μη βιώσιμης επιβάρυνσης στον πλανήτη. Τα δημόσια λουτρά με ηλιακή ενέργεια θα μπορούσαν να ελαφρύνουν το φορτίο.

Είναι αστείο απλώς να περιφρονούμε το δημόσιο λουτρό ως αντικείμενο κλασικής νοσταλγίας. Το δημόσιο λουτρό είναι ένα σχεδόν καθολικό χαρακτηριστικό του είδους μας και έχει νόημα που εκτείνεται πολύ πέρα από την προσωπική υγιεινή. Υπάρχουν ρεαλιστικοί λόγοι για να επανεφεύρουμε την πρακτική, σίγουρα, αλλά η ανθρωπολογική της ποικιλομορφία υποδηλώνει ότι μπορεί να υπάρχει μια πιο θεμελιώδης ανάγκη γι’ αυτήν την αρχαία και βαθιά ανθρώπινη τέχνη.