Η Κούβα μετά τον Φιντέλ: Φόβοι και ελπίδες για την επόμενη ημέρα

Στην Κούβα φτάνει κανείς έχοντας ένα μύθο στο μυαλό του, όποιος και εάν είναι αυτός. Η χώρα αυτή της Καραϊβικής από τότε που “ανακαλύφθηκε” κατέχει μία ξεχωριστή θέση στο συλλογικό φαντασιακό του Δυτικού Ανθρώπου και από τότε που επαναστάτησε μία ακόμη πιο ξεχωριστή θέση στο συλλογικό φαντασιακό αριστερών και δεξιών ανά την υφήλιο. Άλλωστε πρόκειται για το νησί του Φιντέλ Κάστρο και του Τσε, ένα κάστρο σοσιαλιστικό στο μαλακό υπογάστριο των ΗΠΑ, το μέρος όπου λίγο έλειψε να ξεκινήσει ο Γ’ Παγκόσμιος πόλεμος και το προγεφύρωμα του Ψυχρού.

Στην Κούβα φτάνει κανείς έχοντας ένα μύθο στο μυαλό του, ο μύθος αυτός όμως διαλύεται και ταυτόχρονα επαναδημιουργείται. Η πραγματικότητα άλλωστε δεν είναι άσπρη και μαύρη. Eιδικά στην Κούβα όπου η ζωή είναι πολύχρωμη.

Όποιος ταξιδέψει στην Κούβα περιμένοντας ένα σοσιαλιστικό παράδεισο ή μία σοσιαλιστική κόλαση, δε θα βρει ούτε το ένα ούτε το άλλο. Είπαμε η αλήθεια είναι πολύχρωμη και πολύπλοκη.

Με το άνοιγμα στον τουρισμό τα τελευταία χρόνια, η Κούβα έχει αλλάξει και αλλάζει με όλο πιο γρήγορους ρυθμούς, μία πορεία που αναμένεται μόνο να επιτείνει ο θάνατος του Φιντέλ. Για την ακρίβεια, τουλάχιστον στους δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς, στην Αβάνα, το Τρινιδάδ, το Βινιάλες, σε μικρότερο βαθμό στο Σιενφουέγος, η Κούβα είναι πια απόλυτα τουριστική.

Όχι πως το σαγηνευτικό νησί της Καραϊβικής δεν αποτελούσε από παλιά δημοφιλή τουριστικό προορισμό. Ήταν όμως, με την εξαίρεση του Βαραδέρο, πιο κλειστή στο μαζικό τουρισμό και μέχρι την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης τουλάχιστον, αισθητά διαφορετική.

Εμείς βέβαια ταξιδέψαμε το Δεκέμβριο του 2017 πρώτη φορά στην Κούβα, έχοντας όμως ακούσει τις διηγήσεις ανθρώπων που την είχαν επισκεφθεί από τη δεκαετία του 1990. Οι διαφορές είναι εμφανείς- κι όμως ακόμη, λόγω της εκλογής Τραμπ, στην Κούβα δεν έχουν επιστρέψει τα μαζικά κύματα Αμερικανών τουριστών, που έρρεαν στο νησί επί Μπατίστα, όταν η Αβάνα ήταν η πόλη της Μαφίας, του τζόγου, των ναρκωτικών, της πορνείας και των λαμπερών καμπαρέ με τις σκοτεινές ιστορίες.

Ο μύθος λοιπόν του χαμένου στο χρόνο νησιού εκ πρώτης όψεως διαλύεται όταν φτάσει κανείς στην Αβάνα και περπατήσει στην γεμάτη τουρίστες Obispo, τον κεντρικό πεζόδρομο της Havana Vieja, της παλιάς Αβάνας. Κι όμως η Αβάνα είναι ένα ταξίδι στο χρόνο, με ιστορία εμφανή παντού και ένα ιστορικό κέντρο γέρικο και νέο μαζί.

Ο τουρισμός είναι για τους Κουβανούς ο μόνος ή καλύτερος τρόπος να ενισχύσουν το εισόδημα τους και να βελτιώσουν τη ζωή τους. Και παρότι εδώ όλα οργανώνονται και ελέγχονται κεντρικά από το κράτος, το σύστημα των casas particulares, των σπιτιών που ενοικιάζουν Κουβανοί πολίτες σε τουρίστες, καθώς και δραστηριότητες όσον αφορά στην εξυπηρέτηση των τουριστών, προσφέρουν και στον ιδιώτη τη δυνατότητα να βγάλει μερικά pesos convertibles, το παράλληλο, πιο “σκληρό” νόμισμα στο οποίο συναλλάσσονται οι τουρίστες στην Κούβα, πληρώνοντας σε ακριβότερες τιμές από τους ντόπιους.

Το αποτέλεσμα του παράλληλου αυτού νομίσματος είναι βέβαια ότι όλοι οι Κουβανοί θέλουν να ασχοληθούν με τον τουρισμό, παρατώντας ενίοτε τις κανονικές δουλειές τους. Ο γεροδεμένος μιγάς ταξιτζής που μας μεταφέρει με ένα από τα αυτοκίνητα αντίκες- σήμα κατετεθέν της Κούβας, μία κάμπριο Ford του 1953 στη συνοικία της Miramar (εκεί όπου προ Επαναστάσεως είχαν τις βίλες τους οι μαφιόζοι), μας λέει πως είναι πολιτικός μηχανικός, παράτησε όμως τη δουλειά του γιατί ως οδηγός σε ταξί (το αυτοκίνητο δεν του ανήκει) βγάζει πολύ περισσότερα.

Δεν είναι ο μόνος που σκέφτεται έτσι. Και καθώς δεν έχουν όλοι την οικονομική δυνατότητα να στραφούν στην ενοικίαση σπιτιού (το κράτος πρόσφατα σταμάτησε την έκδοση αδειών, καθώς η Κούβα είχε γεμίσει casas particulares), όποιος Κουβανός έχει ένα όχημα, οποιουδήποτε είδους, σπεύδει να γίνει ταξιτζής για τους τουρίστες.

Ο τουρισμός όμως και το σύστημα του παράλληλου νομίσματος, μας λένε και οι ίδιοι οι Κουβανοί που ζουν από αυτό, δημιουργεί ξανά ταξικές διαφορές στην Κούβα, την ώρα που το νησί προσπαθεί να βρει το δρόμο του μετά το τέλος εποχής που σηματοδότησε ο θάνατος του Φιντέλ.

Πολλοί μας λένε πως η Κούβα μέχρι την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης ήταν περίπου ένας παράδεισος, αφθονίας και ισότητας.

Η κατάρρευση της ΕΣΣΔ και του Ανατολικού Μπλοκ προκάλεσε κρίση στην Κούβα, απόδειξη του ότι μία μικρή χώρα δε μπορεί να ζήσει μόνη στον κόσμο χωρίς εταίρους, εμπορικούς και πολιτικούς. Πολλώ δε μάλλον που η ΕΣΣΔ στήριζε ποικιλοτρόπως το νησί, ως ένα σοσιαλιστικό θύλακο στο μαλακό υπογάστριο των ΗΠΑ: Αγόραζε την κουβανική ζάχαρη σε τιμές υψηλότερες από τις διεθνούς αγοράς, προμήθευε τη χώρα με πετρέλαιο, έστελνε οχήματα, μηχανήματα και συχνά και δωρεάν τρόφιμα, ακόμη και όταν δεν επαρκούσαν για τις δικές της ανάγκες.

Η συμμαχία του Φιντέλ με τον Τσάβες έδωσε μία ανάσα (και προπάντων το απολύτως αναγκαίο για κάθε οικονομική δραστηριότητα πετρέλαιο) στους Κουβανούς, όπως και το τουριστικό άνοιγμα, καθώς και οι οικονομικές σχέσεις με χώρες όπως ο Καναδάς και η Γαλλία. Οι Γάλλοι είναι εμφανές ότι κάνουν χρυσές δουλειές στην Κούβα. Τα πιο μοντέρνα αυτοκίνητα που κυκλοφορούν στους δρόμους, μαζί με τις Σεβρολέτ των μαφιόζων, τα αναρίθμητα και αθάνατα Lada και τους αναμενόμενους σοβιετικούς “Μοσχοβίτες”, είναι Πεζώ. Τα πολυκαταστήματα Moderna Francia, η “Μοντέρνα Γαλλία”, είναι ένα ακόμη δείγμα των εμπορικών επαφών.

Όμως το εμπάργκο μαζί με τα προβλήματα στην εγχώρια παραγωγή, συν την κρίση στη Βενεζουέλα, δημιουργούν πολύ πιο σοβαρά ζητήματα. Ενίοτε κωμικοτραγικά: Λόγω του εμπάργκο η Κούβα δεν μπορεί να εισάγει ούτε να παρασκευάσει παρακεταμόλη, έτσι για έναν απλό πονόδοντο ή πυρετό οι άνθρωποι δεν έχουν άλλη λύση παρά το νοσοκομείο. Έχουμε μαζί μας μερικά κουτιά με απλά φάρμακα για τον πυρετό και τον πονοκέφαλο. Όταν δίνουμε δυο-τρία στη σπιτονοικοκυρά μας σε μία από τις casa particulares που μείναμε, τα σφίγγει στο στήθος της και συγκινημένη μου λέει: “Τελείωσες τον πόνο στην Κούβα”.

Fidel entre nosotros

Στο νησί του Φιντέλ πάντως κάνει εντύπωση ότι δε βλέπει κανείς το πρόσωπο του παντού ή μάλλον όχι όσο θα περίμενε κανείς. Ο ίδιος δήλωνε πάντως στον Ιγνάσιο Ραμονέ ότι δεν είχε επιτρέψει προσωπολατρεία. Φυσικά υπάρχουν οι αναγκαίες αφίσες του Φιντέλ (και ενίοτε και του Ραούλ) σε δημόσια κτίρια.

Σε ένα τοίχο της Σάντα Κλάρα ένα τεράστιο γκράφιτι γράφει “Gracias Fidel”. Σε έναν άλλο τοίχο στο Σιενφουέγος γράφει: Fidel entre nosotros, o Φιντέλ είναι ανάμεσα μας. Η ταμπέλα άλλωστε στην έξοδο της εθνικής οδού προς την πόλη μας είχε ενημερώσει ότι από εδώ είναι ο δρόμος για το “Σιενφουέγος, πάντα ακλόνητο στην Επανάσταση”.

Στους πεζόδρομους της Havana Vieja μας τραβά την προσοχή ένα κτίριο στο εσωτερικό του οποίου υπάρχει μία τεράστια ζωγραφική απεικόνιση του Φιντέλ. Ο μαύρος φύλακας μας γνέφει ότι μπορούμε να μπούμε εάν θέλουμε και να φωτογραφήσουμε ακόμη. Πρόκειται για το τύποις “υπουργείο Οικονομικών” της περιοχής. Στο δημοτικό σχολείο στην Plaza Vieja, όπου και πάλι ο φύλακας μας καλεί να μπούμε εάν θέλουμε να δούμε πως είναι ένα κουβανικό σχολείο, οι μαθητές έχουν φτιάξει ένα κολάζ με φωτογραφίες του Φιντέλ στη μνήμη του.

(Παρένθεση: Τα σημάδια της εγκατάλειψης που θα δει κανείς σε αρκετά σπίτια λόγω της έλλειψης οικοδομικών υλικών, δεν υπάρχουν στα σχολεία, τα οποία είναι καθαρά, φρεσκοβαμμένα, πολύχρωμα. Απορούμε γιατί δε βλέπουμε πάντα μαθητές μέσα, αλλά να κυκλοφορούν στο δρόμο σε ώρες σχολείου: Τα παιδιά δεν είναι εγκλωβισμένα ατελείωτες ώρες στις αίθουσες, αλλά υπάρχουν πολλές δραστηριότητες μάθησης εκτός του σχολικού κτιρίου. Τα συναντάμε να κάνουν μάθημα στο δρόμο, να επισκέπτονται μουσεία και νοσοκομεία, τα βλέπουμε σε αυλές σχολικές με τα βιβλία τους όταν το επιτρέπει ο καιρός).

Όμως στην Κούβα κυριαρχούν περισσότερο οι εικόνες όχι του Φιντέλ, αλλά δυο κορυφαίων μορφών της Επανάστασης που έφυγαν νωρίς: Του Καμίλο Σιενφουέγος και βέβαια του Τσε. Ο Ερνέστο Τσε Γκεβάρα είναι εξάλλου για τους Κουβανούς εκτός από σύμβολο και ένα εμπορικό και εμπορεύσιμο σήμα: Στη Σάντα Κλάρα το μαυσωλείο του Τσε είναι γεμάτο όχι μόνο τουρίστες, αλλά και Κουβανούς που αποτίουν φόρο τιμής και επισκέπτονται το μουσείο διδασκόμενοι για και από τη ζωή του, ενώ παντού πουλάνε μπλουζάκια και όχι μόνον με την εμβληματική του φωτογραφία.

Και κυρίως παντού βλέπει κανείς αγάλματα του Χοσέ Μαρτί, του ποιητή- συμβόλου της κουβανικής ανεξαρτησίας. Άλλωστε ο Φιντέλ με τη δική του Επανάσταση υποτίθεται ότι ολοκλήρωσε το έργο του Μαρτί: Τώρα η Κούβα ήταν πια πραγματικά ελεύθερη

Κάποιοι πάντως δεν το πιστεύουν αυτό. Κι εμείς δεν πιστεύουμε στα μάτια μας όταν βλέπουμε στην Κούβα, ανθρώπους, κυρίως πιτσιρίκια, να φορούν ρούχα με την αστερόεσσα. Στην πλατεία της Σάντα Κλάρα, ένα 12χρονο μιγαδάκι τρέχει τραγουδώντας “America, Americaaaa”. Ούτε δύο χιλιόμετρα πιο πέρα στέκεται το μαυσωλείο του Τσε.

“Υπάρχουν και μερικοί που κάνουν τατουάζ την αμερικανική σημαία” μας λέει ένας 20άρης Κουβανός, λευκός κατά βάση αλλά ίσως με κάποιες μαύρες ρίζες και κάτι αδιαόρατα “ινδιάνικο”. “Γιατί είναι ανόητοι”, προσθέτει, “νομίζουν ότι οι ΗΠΑ είναι παράδεισος”. Εκείνος δεν το πιστεύει αυτό, τον ρωτάμε. “Όχι. Ξέρω πως και στις ΗΠΑ πολλοί άνθρωποι είναι πάρα πολύ φτωχοί. Αλλά ψήφισαν τον Τραμπ. Νομίζουν ότι αν διώξει τους μετανάστες θα γίνουν πιο πλούσιοι. Αλλά είναι ανόητοι. Ο Τραμπ είναι απατεώνας και ανίκανος. Ο άνθρωπος κατάφερε να χρεοκοπήσει καζίνο”, λέει και οι υπόλοιποι Κουβανοί της παρέας συμφωνούν μαζί του, ειδικά για τον Τραμπ.

Ό,τι και να πιστεύουν οι Κουβανοί για το δικό τους καθεστώς και για τις ΗΠΑ, σε ένα συμφωνούν όλοι: Μισούν τον Τραμπ. Αμέσως μετά την εκλογή του άλλωστε, ακυρώθηκαν όλες οι κρατήσεις από τις ΗΠΑ και αυτό ήταν ένα πλήγμα στον τουρισμό από τον οποίο προσδοκούν οι Κουβανοί. Η επίσημη πολιτική πάντως είναι πλέον αυτή της επίθεσης φιλίας προς τις ΗΠΑ με στόχο να καταδειχθεί πως δεν υπάρχει καμία δικαιολογία πια για τη συνέχιση του εμπάργκο.

Στο μουσείο της Επανάστασης (εκεί όπου φυλάσσεται το Granma και δίπλα του τα απομεινάρια του αμερικανικού αεροσκάφος που κατέρριψε ο Φιντέλ στον Κόλπο των Χοίρων) καταγγέλλεται βεβαίως ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός, όμως έξω από την πρεσβεία των ΗΠΑ στη Malecon, στην παραλιακή λεωφόρο της Αβάνας, τα πανώ που υπήρχαν έχουν εξαφανιστεί και δεν κυματίζουν πια οι 150 μαύρες σημαίες στη μνήμη των Κουβανών θυμάτων του ιμπεριαλισμού. Τα άδεια κοντάρια τους ρίχνουν τη σκιά τους στη διπλανή πλατεία, που εμφανώς φτιάχτηκε για συγκεντρώσεις και ομιλίες του Φιντέλ κάτω από τη μύτη των Αμερικανών και η οποία μοιάζει εγκαταλελειμμένη.

Οι άνθρωποι μπορούν να φορούν την αμερικανική σημαία και να μιλούν ελεύθερα πολιτικά. Αστυνομικοί σημειωτέον ότι υπάρχουν παντού, αλλά συχνά δε φέρουν όπλο. Είναι πάντως μαθαίνουμε μισητοί σε σημαντικό κομμάτι του πληθυσμού. Κι όμως η Κούβα είναι μία χώρα εξαιρετικά ασφαλής. Δεν είναι Λατινική Αμερική από άποψη εγκληματικότητας. Φυσικά, όπως συμβαίνει παντού στον κόσμο, στις τουριστικές περιοχές είναι καλό να προσέχει κανείς το πορτοφόλι του. Νιώθουμε όμως -και είμαστε- απόλυτα ασφαλείς να κυκλοφορήσουμε παντού ακόμη και τη νύχτα.

Γιατί στην Κούβα είναι πολύ εύκολο το πολιτικό ρεπορτάζ

“Πολλοί πιστεύουν ότι η Κούβα είναι μία δικτατορία και ότι ο Φιντέλ ήταν ένας δικτάτορας” λέμε σε έναν 45άρη Κουβανό, με διάθεση για κουβέντα όπως όλοι σχεδόν οι Κουβανοί που δεν τρέχουν πίσω από τους τουρίστες για τα pesos convertibles. Σκάει αυθόρμητα στα γέλια. “Το πρόβλημα της Κούβας δεν είναι πολιτικό, είναι οικονομικό”, μας λέει. Και τι επιφυλάσσει λοιπόν το μέλλον; “Και η Κίνα έχει την ταμπέλα του σοσιαλισμού, αλλά κάνει και καπιταλιστικές δουλειές”, απαντά.

Τελείως διαφορετική είναι η εικόνα που δίνει για την Κούβα ένας ασπρομάλλης με γαλάζια μάτια και λευκό δέρμα, ο οποίος μας διηγείται με αμερικάνικη προφορά έξω από το Floridita, το αγαπημένο μπαρ του Έρνεστ Χέμινγουεϊ, πως επέστρεψε πρόσφατα από το Μαϊάμι μετά το θάνατο του αδερφού του, με τον οποίο είχαν διαφύγει τη δεκαετία του ‘60 από την Κούβα γιατί όπως μας είπε “μισούσαμε τον κομμουνισμό”.

Βέβαια παραδέχεται ότι τώρα μπορούσε να επιστρέψει, ενώ παλαιότερα φοβόταν να γυρίσει στο νησί του. Διαπίστωσε πάντως ότι δεν μπορούσε να ζήσει όπως ήθελε με την κανονική του δουλειά και έτσι το γύρισε και εκείνος σε business με τους τουρίστες. Πουλάει πούρα, αλλά για κακή του τύχη έχουμε ήδη αγοράσει και μας έχουν προειδοποιήσει να μην αγοράσουμε παρά μόνο από παραγωγούς και τα επίσημα, σφραγισμένα κουτιά.

Σε μία άλλη παρέα Κουβανών, με ρωτάνε τι δουλειά κάνω. Διστακτικά, τους απαντώ, πως είμαι δημοσιογράφος στο πολιτικό ρεπορτάζ. Παραδόξως ενθουσιάζονται. “Politica reportera! Πολύ ωραία δουλειά”, μου λέει ένας 20άρης. “Και πολύ εύκολη, ξεκούραστη” συνεχίζει. “Ξεκούραστη, δε θα το έλεγα”, του απαντάω. “Στην Κούβα είναι πολύ ξεκούραστη”, μου αποκρίνεται και με ένα χαμόγελο και πονηρή λάμψη στα μάτια προσθέτει: “Γιατί έχουμε μόνο ένα κόμμα!”

Γελάμε όλοι. “Και οι δημοσιογράφοι γράφουν μόνο ό,τι λέει το κόμμα. Ένα είναι το κόμμα, μία είναι η γραμμή”, συνεχίζει πάντα με την ίδια πονηρή λάμψη στα μάτια. “Ενώ στον καπιταλισμό βέβαια έχουμε περισσότερα κόμματα”, είναι η σειρά μου να του απαντήσω σαρκαστικά. Πάντως, τον ρωτώ, εσείς δεν έχετε πρόβλημα να μιλήσετε πολιτικά, ακόμη και να διαφωνήσετε; “Α, μπορούμε να λέμε ό,τι θέλουμε. Αλλά οι δημοσιογράφοι δεν μπορούν να τα γράψουν, γιατί άλλωστε τα ΜΜΕ ανήκουν στο κόμμα. Όμως κι εγώ, που στηρίζω αυτό το σύστημα, δε συμφωνώ με όλα. Γιατί θα έπρεπε να συμφωνώ με όλα;”, μου απαντά.

Το οικονομικό, όχι το πολιτικό ζήτημα, είναι που απασχολεί τους Κουβανούς. Δικαίως αν κρίνουμε από το γεγονός ότι ο καλύτερος μισθός που ακούσαμε να παίρνει κάποιος, είναι αυτός του γιατρού: 40 δολάρια το μήνα. Βεβαίως δεν πληρώνουν για πολλά πράγματα, που πληρώνει κάποιος στον καπιταλισμό, όπως για ενοίκιο, ρεύμα, νερό. Η ζωή όμως δεν είναι εύκολη. Το δελτίο για τα τρόφιμα, μας λένε οι περισσότεροι, φτάνει για δέκα ημέρες. Ελλείψεις, κυρίως στην Αβάνα, υπάρχουν. Μία γυναίκα μας διηγείται πως δεν επαρκεί το κοτόπουλο, το ψάρι και τα φρούτα και ότι στο ζωολογικό κήπο της Αβάνας οι τίγρεις δεν μπορούν να σταθούν στα πόδια τους, γιατί δεν τις ταΐζουν αρκετά καλά.

Οι περισσότεροι πάντως μας περιγράφουν μία ζωή με σοβαρές δυσκολίες μεν, όχι τριτοκοσμική όμως, αλλά βέβαια σε κάθε περίπτωση χωρίς την καταναλωτική “ευμάρεια” της Δύσης του σήμερα. Είναι ενδεικτικό ότι στο Σιενφουέγος βλέπουμε ταμπέλα καταστήματος: “Επιδιορθώνουμε καλσόν”. Εκ των πραγμάτων μία ζωή αντίθετη στην καταναλωτική λογική. Οι Κουβανοί επιδιορθώνουν, ενίοτε με επικές πατέντες, τα πάντα, διότι πολύ απλά δεν υπάρχει πάντα η δυνατότητα να τα αντικαταστήσουν με νέα.

(Μία ακόμη παρένθεση: Λέγεται ότι η Κούβα είναι ο παράδεισος της πορνείας και εδώ που τα λέμε πολλοί δυτικοί πάνε στην Κούβα ακριβώς με την προσδοκία του φθηνού πληρωμένου έρωτα. Εμείς μια φορά δεν είδαμε τέτοια έκταση του φαινομένου, αλλά εδώ που τα λέμε δεν ψάξαμε κιόλας: Υποθέτω ότι εάν κάποιος αναζητεί πορνεία θα τη βρει. Επίσης δεν κινηθήκαμε σε αμιγώς τουριστικές περιοχές όπως το Βαραδέρο ή στα μεγάλα ξενοδοχεία, όπου κατευθύνονται συνήθως όσοι αναζητούν σεξ έναντι πληρωμής. Είδαμε βέβαια την πιο “διακριτική” μορφή της: Κουβανούς άνδρες κυρίως να φλερτάρουν με τουρίστριες, συνήθως κάπως πιο ώριμες σε ηλικία, είτε για να μπορούν να πηγαίνουν στα “καλά μαγαζιά” μαζί τους, είτε με την ελπίδα ότι μπορεί μία τουρίστρια να τους ερωτευτεί και να φύγουν μαζί της για την Ευρώπη.)

Στην επαρχία τα πράγματα είναι σίγουρα πολύ καλύτερα από την Αβάνα. Η Αβάνα όπως κάθε πρωτεύουσα δεν ξεφεύγει από το άγχος. Αντίθετα, στο Βινιάλες και το Τρινιδάδ, μολονότι πολύ τουριστικές περιοχές, οι άνθρωποι είναι πιο χαλαροί, ζουν σε εμφανώς καλύτερες συνθήκες και στη Σάντα Κλάρα, τα πράγματα είναι ακόμη καλύτερα. Η Σάντα Κλάρα είναι εξάλλου μία κανονική κουβανική πόλη, την ώρα που η Αβάνα μοιάζει κάποιες φορές θεατρικό σκηνικό για τους τουρίστες. Έχει μεν λόγω του μαυσωλείου του Τσε τουρισμό, αλλά τουρισμό “μισής μέρας” και δε βασίζεται σε αυτόν, αλλά είναι η δεύτερη από βιομηχανικής πλευράς πόλη της Κούβας με ένα φημισμένο πανεπιστήμιο, που της δίνει ζωή και οικονομική και πολιτιστική.

Η αδικία του παράλληλου νομίσματος

“Porque llora el niño mama?”, τραγούδα ένας γέρος με πλατύ χαμόγελο και λυπημένα μάτια στο εξωτερικό cafe του ξενοδοχείου Inglattera στην καρδιά της Αβάνας, μία ανάσα από το χτισμένο στα πρότυπα των ΗΠΑ Καπιτόλιο. “Γιατί κλαίει ο μικρός μαμά;” Ίσως γιατί βλέπει ότι μέσα στο cafe κάθονται μόνο τουρίστες, εκείνη τη στιγμή κυρίως Γερμανοί και Γάλλοι, που παίζουν με τα κινητά τους, αδιαφορώντας για τη μπάντα και την υπέροχη μουσική. Διότι σε τέτοια μαγαζιά μόνο οι τουρίστες έχουν τα λεφτά να πληρώσουν. Οι Κουβανοί που δεν μπορούν να καθίσουν γιατί είναι πολύ ακριβά για εκείνους, στέκονται στο πεζοδρόμιο, έξω από τον περίβολο του καφέ, χορεύουν και χαμογελάνε στους μουσικούς. Νιώθουμε σαν αποικιοκράτες και γεμίζουμε ενοχές. Θλιβόμαστε στη σκέψη ότι 60 χρόνια μετά ο τουρισμός δημιουργεί στην Κούβα εικόνες όπως αυτές επί Μπατίστα. Αλλά ταυτόχρονα είναι η μόνη τους ελπίδα, με το βρόγχο του εμπάργκο ακόμη ασφυκτικά στο λαιμό τους.

Αυτή είναι η αποτύπωση της αδικίας του συστήματος με το παράλληλο νόμισμα: Στα “καλά μαγαζιά” μόνο τουρίστες, οι Κουβανοί στο πεζοδρόμιο- κι όμως πολλοί εξ αυτών χορεύουν. Κρατάνε λίγο ρούμι και ένα πούρο στο χέρι (αν και καπνίζουν πολύ λιγότεροι από ό,τι θα περίμενε κανείς) και είναι φιλικοί. Όταν εμφανίζονται πολλοί τουρίστες, εμφανίζονται και ζητιάνοι, η πλειοψηφία των ανθρώπων όμως έχει μία φοβερή αξιοπρέπεια, που οξύνει ακόμη περισσότερο το αίσθημα της αδικίας. Όμως από κάπου ακούγεται ο ήχος του clave, ένα-δύο ένα- δύο- τρία, και ξαφνικά η μαγεία της Κούβας κυριεύει τα πάντα ξανά. Είπαμε, η ζωή είναι πολύχρωμη, ειδικά εδώ.

Τι θα φέρει όμως η ζωή για την Κούβα μετά το θάνατο του Φιντέλ; Και ποια είναι η γνώμη που έχουν για εκείνον και για την Επανάσταση; Το ενδιαφέρον είναι ότι με μία δύο εξαιρέσεις απόλυτης λατρείας και μίσους, οι περισσότεροι Κουβανοί με τους οποίους συζητήσαμε, αναφέρονται στο Φιντέλ με σεβασμό, αλλά και με κριτική διάθεση. Ομοίως και όταν συζητάνε για το σύστημα της χώρας τους, αναφέρουν τα καλά και τα κακά. Δεν τους λείπει ο σαρκασμός και αυτοσαρκασμός.

Ο πιτσιρικάς, που έκανε πλάκα για το πολιτικό ρεπορτάζ στην Κούβα, χαμογελά απλώς συλλογισμένα, με σφιγμένα χείλια και σκεπτικά μάτια, όταν του λέω πως ενώ για μερικούς στη Δύση η Κούβα είναι δικτατορία, πολλοί άλλοι τη θεωρούν ένα ηρωικό νησί και τους Κουβανούς έναν ηρωικό λαό. Μεταφράζει στους υπόλοιπους της παρέας που δε μιλάνε λέξη αγγλικά και κουνάνε κι εκείνοι αινιγματικά το κεφάλι. Δε μοιάζουν να αισθάνονται ήρωες. Πολλοί πάντως θεωρούν το Φιντέλ ήρωα, ειδικά οι παλαιότεροι που θυμούνται το προηγούμενο καθεστώς. Και οι νεότεροι όμως συμφωνούν σε ένα πράγμα: Ήταν ηγέτης. Έκανε και λάθη. Αλλά ο Φιντέλ ήταν η Κούβα. Και τώρα που έφυγε πια, η Κούβα πρέπει να βρει το δρόμο της.

“Οι Κουβανοί δεν ήταν ποτέ κομμουνιστές, ήταν φιντελιστές”, μας λέει ένας μορφωμένος και ευγενικός 40άρης, περιγράφοντας έτσι το ρόλο του Κάστρο στην Κούβα. Μας διηγείται πως ο Φιντέλ συχνά ασχολούνταν προσωπικά με το προβλήματα που υπήρχαν, κάνοντας πχ αιφνιδιαστικές επισκέψεις σε σχολεία και νοσοκομεία όπου μάθαινε ότι δεν γινόταν τα πράγματα σωστά. Τονίζοντας ότι δεν είναι σωστό ένα σύστημα να λειτουργεί μόνο όταν ο ηρωικός ηγέτης ασχοληθεί προσωπικά με ένα ζήτημα, μας λέει πως ο Φιντέλ έδινε λύσεις και πως είχε επαφή μέχρι τα βαθιά του γεράματα με τον κόσμο και πως τους άκουγε. Σε αντίθεση με το Ραούλ, που ήταν πιο απόμακρος, αλλά στον οποίο οι Κουβανοί επίσης αναγνωρίζουν σωστά και λάθη.

Για παράδειγμα ο Ραούλ επέτρεψε Ίντερνετ στην Κούβα (μόνο σε ορισμένες πλατείες, όπου βλέπει κανείς τους Κουβανούς με το κινητό στο χέρι αναζητώντας ασύρματο δίκτυο, ενώ εντυπωσιάζονται όταν τους λέμε ότι έχουμε Ίντερνετ στα σπίτια μας και τα κινητά μας) και περισσότερη ιδιωτική οικονομική δραστηριότητα. Πάντα υπό τον αυστηρό έλεγχο του κράτους που παίρνει το μερτικό του από όλα: Από τις casas particulares, από τα ταξί, από τα καπνά για τα πούρα, το 70% της παραγωγής των οποίων οι αγρότες δίνουν στο κρατικό εργοστάσιο, ενώ επιτρέπεται να κρατήσουν και να εμπορευθούν ή να καταναλώσουν το υπόλοιπο. Αυτό είναι λίγο πολύ το σύστημα σε όλες τις οικονομικές δραστηριότητες τις σχετικές με τον τουρισμό.

Στη σκιά του Φιντέλ Κάστρο

Το ερώτημα που κυριαρχούσε στην Κούβα από το θάνατο του Κάστρο (ή και νωρίτερα, από τότε που ουσιαστικά αποσύρθηκε για λόγους υγείας) ήταν: Υπάρχει κάποιος που να διαδεχθεί το Φιντέλ; Μπορεί να υπάρξει κάποιος, που να έρθει στη σκιά μιας θρυλικής, για καλό ή κακό μορφής;

Ο Ραούλ, που ανέλαβε τα τελευταία χρόνια ουσιαστικά καθήκοντα προέδρου όχι λόγω… οικογενειοκρατίας, αλλά επειδή και ο ίδιος ήταν μία ηγετική μορφή της επανάστασης, ήταν ήδη πολύ μεγάλος σε ηλικία. Ήταν ήδη γνωστό στην Κούβα αυτό που ανακοινώθηκε επίσημα λίγες ημέρες αφότου φύγαμε από το μαγικό αυτό νησί, ότι ο Ραουλ δεν θα ήταν υποψήφιος στις προεδρικές εκλογές του Φεβρουαρίου.

Εν τω μεταξύ βλέπουμε παντού αφίσες που καλούν τους Κουβανούς να ψηφίσουν και απορούμε εάν θα ψηφίσουν για πρόεδρο. “Όχι, όχι βέβαια, θα ψηφίσει το κόμμα” μας απαντούν και μας εξηγούν πως κάθε περιοχή θα εκλέξει και ορισμένους αντιπροσώπους (οι πολίτες ψηφίζουν ανά CDR, οι εκλέκτορες ψηφίζουν στη συνέχεια τους εκπροσώπους της πόλης και αυτοί τους εκπροσώπους της περιφέρειας) που θα μετέχουν στη διαδικασία εκλογής του νέου προέδρου, ώστε να υπάρχει μία έμμεση, μερική εκπροσώπηση. Αλλά βασικά η απόφαση και το μέλλον της Κούβας ήταν στα χέρια του κόμματος.

Δεν ακούσαμε από τους απλούς Κουβανούς το όνομα του Μιγκέλ Ντιας Κανέλ, που εξελέγη τελικά από τη Λαϊκή Εθνοσυνέλευση νέος πρόεδρος της Κούβας, με το Ραούλ να κρατά προς το παρόν την ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Κούβας. Ο μέσος Κουβανός δεν ήξερε να πει κάποιον που να ξεχώριζε- και πως όμως να βρεθεί κάποιος να διαδεχθεί απέναντι στην Ιστορία το Φιντέλ; Κάποια στιγμή η έντονη πολιτική δραστηριότητα της κόρης του Ραούλ είχε δημιουργήσει φήμες, που δεν επιβεβαιώθηκαν. Ο μέσος Κουβανός εξάλλου φαινόταν ότι δεν γνώριζε τι συζητείτο στο εσωτερικό του κόμματος, που κλήθηκε να αναλάβει μία ιστορική απόφαση.

Ο μέχρι πρότινος αντιπρόεδρος της Κούβας Μιγκέλ Ντίας Κανελ ήταν λοιπόν αυτός που επελέγη για να οδηγήσει την Κούβα στην επόμενη ημέρα μετά το Φιντέλ. Γιατί η επόμενη ημέρα έρχεται έτσι κι αλλιώς και φέρνει μαζί της ελπίδα και φόβο.

Οι Κουβανοί αναγνωρίζουν και τα καλά και τα κακά της πατρίδας τους. Μας λένε ότι ναι μεν οι οικονομικές ανισότητες τα τελευταία χρόνια αυξήθηκαν λόγω του παράγοντα τουρισμός, αλλά από την άλλη οι πολιτικές κατά του ρατσισμού σταδιακά απέδωσαν και η θέση των μαύρων είναι σήμερα καλύτερη παρά ποτέ, όπως και των ομοφυλόφιλων. Εγκωμιάζουν τα σχολεία τους και την υγεία. Μπορεί να ήταν φιντελιστές και όχι κομμουνιστές κατά τη ρήση του φίλου μας, αλλά τα καλά του συστήματος τους θέλουν να τα κρατήσουν. Θέλουν όμως και τα καλά, δηλαδή τα λεφτά του καπιταλισμού.

“Τα πράγματα θα αλλάξουν. Θέλουμε ανάπτυξη. Αλλά θέλουμε να είναι δίκαιη. Θέλουμε κοινωνική πολιτική”, μας λέει ένας μαύρος 30άρης, που δηλώνει οπαδός του Φιντέλ και κομμουνιστής. Είναι αυτό δυνατόν; Ο συνομιλητής μας πιστεύει ότι είναι. Δεν συμμερίζονται πάντως όλοι οι Κουβανοί την απόλυτη αισιοδοξία του.

“Το μόνο σίγουρο είναι ότι τα πράγματα θα αλλάξουν” μας λέει και ο 20άρης λευκός με το πολιτικό χιούμορ. Θα αλλάξουν προς το καλύτερο ή το χειρότερο; Τον ρωτάμε. “Κάποια προς το καλύτερο, κάποια προς το χειρότερο”, μας απαντά σκεπτικά και κάπως θυμόσοφα. “Θα προσπαθήσουμε. Θα ελπίζουμε”.