Κανιβαλισμός: Το κακό που είναι ευρέως διαδεδομένο και ιερό

* Το άρθρο του δημοσιογράφου, Ben Thomas δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό. Το NEWS 24/7 αναδημοσιεύει κάθε εβδομάδα μια ιστορία για όσους λατρεύουν την πρωτότυπη σκέψη πάνω σε παλιά και νέα ζητήματα.

Ο κανιβαλισμός δεν είναι ασυνήθιστος. Οι άνθρωποι έχουν από καιρό κατοχυρώσει την κατανάλωση ανθρώπινης σάρκας σε ιερές τελετουργίες. Όχι μόνο μερικές φορές, αλλά επανειλημμένως, σχεδόν σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Στοιχεία για κανιβαλιστικές πρακτικές έχουν βρεθεί στη Νότια Αμερική, σε πολλά νησιά του Ειρηνικού, σε ορισμένες αρχαίες φυλές ιθαγενών της Αμερικής και σε πολλές άλλες περιοχές του πλανήτη.

Ούτε ο κανιβαλισμός είναι μακρινό ιστορικό γεγονός. Στη δεκαετία του 1980, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα, η διεθνής ιατρική φιλανθρωπική οργάνωση, κατέγραψε “τελετουργικές γιορτές κανίβαλων” μεταξύ στρατιωτών στη Λιβερία. Από τότε, το τελετουργικό έγινε πιο συνηθισμένο. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, ο ιερός κανιβαλισμός ήταν μια κοινή πρακτική σε αυτή τη σχεδόν άναρχη χώρα, όπου η βία, ο βιασμός και η κατάχρηση ουσιών είναι ευρέως διαδεδομένα. Ο κανιβαλισμός έχει επίσης τεκμηριωθεί στο Κονγκό, στη Σιέρα Λεόνε και στην Ουγκάντα, όπου ασκούνταν μεταξύ των παιδιών στρατιωτών του Τζόζεφ Κόνι (σ.σ. επικεφαλής της αντάρτικης ομάδας Στρατός Αντίστασης του Κυρίου).

Σε τέτοιες κατεστραμμένες από τον πόλεμο περιοχές, οι συμμετέχοντες στον τελετουργικό κανιβαλισμό είναι συχνά πρόθυμοι να κάνουν σαφή τα κίνητρά τους. Αντλούν πνευματική και σωματική δύναμη από την κατανάλωση ανθρώπινης σάρκας. Η πρακτική έχει επίσης ένα ξεκάθαρα προπαγανδιστικό νόημα, προκαλώντας φόβο στις καρδιές των εχθρών. Και στους στρατούς παιδιών, ο κανιβαλισμός είναι μια τελετουργία μύησης, μια δοκιμασία που μεταμορφώνει ένα αγόρι σε άντρα και το κάνει να αισθάνεται αγιασμένο, ενδυναμωμένο και ασφαλές υπό τον καταιγισμό σφαίρων.

Ο κανιβαλισμός δεν έχει ενιαίο, ευρέως διαδεδομένο νόημα. Αντιθέτως, είναι προσαρμοσμένο για να ταιριάζει στο πνευματικό πλαίσιο κάθε πολιτισμού στον οποίο ασκείται. Για τους αρχαίους Αιγύπτιους Φαραώ, εξασφάλιζε μια αιώνια μεταθανάτια ζωή. Για τους Δρυίδες, μπορεί να είχε συνδεθεί με τη γεωργία και τη γονιμότητα. Για άλλους, ο κανιβαλισμός έχει χρησιμεύσει ως εργαλείο ενδυνάμωσης, εκφοβισμού και τρόπος τιμής των νεκρών αγαπημένων. Αλλά πάνω από όλα, ο κανιβαλισμός είναι ταμπού.

Συχνά σκεφτόμαστε το ταμπού με όρους απαγορευμένης δράσης: είναι ταμπού να παντρευτείς τον αδερφό σου ή, σε ορισμένους πολιτισμούς, να τρως χοιρινό κρέας. Αλλά με πολύ βαθύτερη έννοια, η λέξη “ταμπού” υποδηλώνει τα ίδια τα σημεία όπου το ιερό και το βέβηλο συγκλίνουν: σεξουαλική επαφή, αφαίρεση ζωής, γέννα. Πολλοί πολιτισμοί θεωρούν αυτές τις πράξεις “βρώμικες” αλλά ταυτόχρονα, βαθιά ιερές. Στην πραγματικότητα, οι ανθρωπολόγοι συχνά ορίζουν το “ταμπού” ως μια πράξη που θεωρείται πολύ ιερή για να εκτελεστεί υπό συνηθισμένες συνθήκες. Μια πράξη που προκαλεί τον μεγαλύτερο κίνδυνο ενώ επικαλείται την πιο τεράστια δύναμη. Ο κανιβαλισμός είναι ένα από τα ισχυρότερα ταμπού όλων, και αυτός μπορεί να είναι ακριβώς ο λόγος που θεωρείται ένα από τα πιο ιερά τελετουργικά σε όλο τον κόσμο από τα βάθη της προϊστορίας.

Ο κανιβαλισμός (ή “ανθρωποφαγία” όπως προτιμούν να τον ονομάζουν οι περισσότεροι σύγχρονοι ανθρωπολόγοι) ασκείτο πολύ πριν από τον ανατομικά σύγχρονο Homo sapiens. Στις κατοικίες των σπηλαίων του Homo antecessor, του κοινού προγόνου των σύγχρονων ανθρώπων και των Νεάντερταλ, οι ανθρωπολόγοι ανακάλυψαν “αποσαρκωμένα” ανθρώπινα οστά που χρονολογούνται πριν από 600.000 χρόνια. Τα πρώτα οστά του Homo sapiens που βρέθηκαν στην Αιθιοπία παρουσιάζουν επίσης σημάδια αφαίρεσης της σάρκας από άλλους ανθρώπους.

Στην προϊστορία, είναι δύσκολο να πούμε ακριβώς γιατί οι μακρινοί μας πρόγονοι έτρωγαν ο ένας τον άλλον. Μερικοί ανθρωπολόγοι υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τροφής πρέπει να ήταν ένας παράγοντας, μαζί με το γεγονός ότι τα πτώματα που αφήνονταν να σαπίσουν θα προσέλκυαν ανθρωποφάγα αρπακτικά όπως λεοπαρδάλεις και λιοντάρια. Και όμως, από την Ανώτερη Παλαιολιθική περίοδο, είναι σαφές ότι ο κανιβαλισμός εξυπηρετούσε έναν βαθύτερο σκοπό. Τα ανθρώπινα υπολείμματα που βρέθηκαν στο σπήλαιο Gough στην Αγγλία, τα οποία χρονολογούνται το 15.000 π.Χ., δείχνουν στοιχεία κανιβαλισμού: πολλά από τα κρανία φαίνεται να χρησιμοποιήθηκαν ως δοχεία πόσης, υποδεικνύοντας ότι η καταβρόχθιση των νεκρών ανθρώπων εξυπηρετούσε έναν τελετουργικό σκοπό για τους ανθρώπους που επισκέφτηκαν αυτό το σπήλαιο. Αυτό δεν ήταν απλά κανιβαλισμός για την επιβίωση. Ήταν κανιβαλισμός ως ιερή πρακτική.

Ο τελετουργικός κανιβαλισμός όχι μόνο άντεξε μέχρι τους ιστορικούς χρόνους, αλλά κατοχυρώθηκε επίσης σε μερικούς από τους πρώτους εγγράμματους πολιτισμούς – ιδιαίτερα στην αρχαία Αίγυπτο. Το 1881, ο Γάλλος αρχαιολόγος Γκαστόν Μασπερό μπήκε σε έναν τάφο στον αχανή αιγυπτιακό ταφικό χώρο Σακάρα, έξω από το Κάιρο. Στο τέλος ενός μακριού υπόγειου διαδρόμου, βρήκε μια στοά με έντονα ζωγραφισμένα ανάγλυφα: σκηνές συγκομιδής, τελετές ναών, μάχες με εχθρούς. Υπήρχαν και τελετουργικές επιγραφές. Αποδείχθηκε ότι ανήκαν σε ένα σύνολο από ξόρκια γνωστά ως Κείμενα των Πυραμίδων, ένα μεγάλο και ποικιλόμορφο έργο της αιγυπτιακής μαγικής λογοτεχνίας που εμφανίζεται πλήρως σχηματοποιημένο σε μερικούς από τους πρώτους τάφους, κάτι που αποτελεί στοιχείο ότι αυτά τα ξόρκια και οι τελετουργίες πρέπει να χρονολογούνται από πριν γραφτούν.

Ίσως τα πιο παράξενα από τα Κείμενα των Πυραμίδων είναι αυτά που αφορούν τον κανιβαλισμό — όχι μόνο άλλων ανθρώπων, αλλά και θεών:

“Ο Φαραώ είναι [αυτός]

Που ζει στην ύπαρξη κάθε θεού,

Που τρώει τα σπλάχνα τους…

Φαραώ είναι αυτός που τρώει ανθρώπους και ζει τρεφόμενος με θεούς”

Αυτός ο “Ύμνος των Κανίβαλων” ήταν η κατοχυρωμένη παράδοση ενός αρχαίου και ιδιαίτερα τελετουργικού πολιτισμού, του οποίου οι ρίζες έφταναν στα βάθη της προϊστορίας σε μια εποχή πριν από τη γραφή ή τις πόλεις, όταν οι πολέμαρχοι του Δέλτα του Νείλου απολάμβαναν τις σάρκες των κατακτημένων εχθρών τους και το θεωρούσαν ιερό. Ο Έλληνας συγγραφέας Διόδωρος Σικελιώτης, που έγραψε χιλιάδες χρόνια αργότερα, τον πρώτο αιώνα π.Χ., κατέγραψε μια αρχαία ιστορία στην οποία ο Όσιρις απαγόρευσε στους Αιγύπτιους να τρώνε ο ένας τον άλλον. Αυτή η ιστορία απαγγελλόταν ακόμη στη ρωμαϊκή περίοδο. Υπενθύμιση μιας εποχής κατά την οποία η κατανάλωση ανθρώπινης σάρκας ήταν μια ιερή πρακτική.

Στην πραγματικότητα, ο ιερός κανιβαλισμός παρέμεινε (ή επανεμφανίστηκε) στη Δύση μέχρι τη ρωμαϊκή εποχή. Ορισμένες φυλές Δρυίδων φαίνεται να ασκούσαν ανθρωποθυσίες και κανιβαλισμό στους πρώτους αιώνες μ.Χ., και πολλοί Έλληνες και Ρωμαίοι συγγραφείς κάνουν αναφορές σε φυλές με κανιβαλιστικές πρακτικές. Ο Άγιος Ιερώνυμος αναφέρει έναν λαό κανίβαλων με το όνομα Attacotti. Ο Ηρόδοτος αναφέρεται σε μια φυλή που αποκαλεί απλώς “ανθρωποφάγους”.

Σε μια εντυπωσιακή ιστορία, ο Ηρόδοτος αφηγείται ένα επεισόδιο στο οποίο ο Πέρσης αυτοκράτορας Δαρείος, ηγεμόνας μιας περιοχής που εκτεινόταν από τη σύγχρονη Τουρκία έως το Αφγανιστάν, αποφασίζει να κάνει ένα πείραμα για τον πολιτισμικό σχετικισμό. Ο αυτοκράτορας καλεί στην αυλή του μια ομάδα Ελλήνων και μια ομάδα Καλλατιανών (λαός Ινδών). Ρωτάει τους Καλλατιανούς πώς θα τους φαινόταν να καίνε τα σώματα των νεκρών πατέρων τους, όπως κάνουν οι Έλληνες. Οι Καλλατιάνοι βγάζουν μια πνιχνή κραυγή από φρίκη και επιμένουν ότι δεν θα έκαναν ποτέ κάτι τόσο τρομερό. Τότε ο Δαρείος ρωτά τους Έλληνες πώς θα τους φαινόταν να καταβροχθίζουν τα σώματα των νεκρών πατέρων τους, όπως κάνουν οι Καλλατιάνοι. Και οι Έλληνες, με τη σειρά τους, αηδιάζουν. Αν και οι δύο κουλτούρες έχουν εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις για το τι πρέπει να γίνεται με τα νεκρά σώματα των συγγενών, συμφωνούν σε ένα κρίσιμο σημείο: τα πτώματα των προγόνων είναι ταμπού – ταυτόχρονα ακάθαρτα και ιερά – επειδή γεφυρώνουν τον κόσμο των ζωντανών και των νεκρών.

Μάλιστα κάποιοι μοναχοί και ασκητές ασκούν τον κανιβαλισμό με στόχο να ξεπεράσουν ακριβώς αυτό το όριο. Πάρτε, για παράδειγμα, τους Αγκόρι, μια αίρεση Ινδουιστών ασκητών στην Ινδία. Μια βασική αρχή στο δόγμα των Αγκόρι είναι ότι όλα τα πράγματα στο σύμπαν είναι εξίσου ιερά, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπινων απομειναρίων. Κρατώντας και χαϊδεύοντας πτώματα, μια πρακτική που θεωρείται άκρως απαγορευμένη στον συντηρητικό Ινδουισμό, και τρώγοντας ανθρώπινη σάρκα, οι Αγκόρι στοχεύουν να υπερβούν όλους τους διαχωρισμούς, να δουν μέσα από την απατηλή φύση όλων των ανθρώπινων κατηγοριών και να επιτύχουν τη νιρβάνα γινόμενοι ένα με την απόλυτη πραγματικότητα.

Ίσως η πιο ξεκάθαρη εικόνα όλων προέρχεται από ορισμένους Θιβετιανούς μοναχούς οι οποίοι, μέχρι το 1500, κατανάλωναν τελετουργικά “χάπια σάρκας” που συλλέγονταν από βραχμάνους ασκητές και άφησαν εκτενή γραπτή τεκμηρίωση της θεωρίας πίσω από αυτή την πρακτική. Αυτή η θεωρία αποδεικνύεται εξαιρετικά πολυεπίπεδη και πολύπλοκη, αλλά συνοψίζεται στην ιδέα ότι αυτά τα “χάπια σάρκας” γεφυρώνουν το όριο μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου, χρησιμεύοντας ως τελετουργικά δείγματα που ενσωματώνουν τη συμπόνια των περασμένων Βούδων, ενώ επίσης υπενθυμίζουν σε αυτόν που τρώει, την παροδική φύση της δικής του θνητής σάρκας.

Πόσο πίσω στην ανθρώπινη ιστορία φτάνει αυτή η έννοια του κανιβαλισμού για επίτευξη της υπέρβασης; Ίσως να μην μάθουμε ποτέ με βεβαιότητα. Αλλά σε κάποιο σημείο της εξέλιξής μας, ο κανιβαλισμός έπαψε σαφώς να είναι μια απλή πράξη επιβίωσης ή κυριαρχίας και έγινε ένα πραγματικό ταμπού, ένα σημείο σύγκλισης μεταξύ του ιερού και του βέβηλου. Ένα νεκρό ανθρώπινο σώμα, όπως αναγνώρισαν οι πρόγονοί μας, είχε κάποτε μυαλό. Κάποια συνείδηση της οποίας η αποχώρηση κατά κάποιο τρόπο μετέτρεψε το σώμα από αισθανόμενο άτομο σε άψυχο αντικείμενο. Αυτή η συνειδητοποίηση δεν θα μπορούσε να μην κάνει βαθιά εντύπωση στους παλαιολιθικούς κατοίκους της Αγγλίας, στους προγόνους των Φαραώ, στους Έλληνες και τους Δρυίδες, στους Αγκόρι και τους Θιβετιανούς μοναχούς, και σε εκατοντάδες άλλες κοινωνίες σε όλο τον κόσμο, σε κάθε εποχή του παρελθόντος και του παρόντος μας. Στις αιτιολογίες όλων αυτών των πολιτισμών για την ανθρωποφαγία, μια κεντρική ιδέα αντηχεί: τρώμε τους νεκρούς γιατί ελπίζουμε να μην γίνουμε ποτέ σαν αυτούς.