Ε. Παλιεράκη: Η εξέγερση στη Χιλή και η μάσκα μίας “ανάπηρης” δημοκρατίας

Μετά από 52 ημέρες αλλεπάλληλων διαδηλώσεων, η κοινωνική εξέγερση στη Χιλή όχι μόνο δεν σταματά αλλά γιγαντώνεται παρά τη σκληρή κρατική καταστολή. Η Ευγενία Παλιεράκη, ιστορικός της Λατινικής Αμερικής (με ειδίκευση στη Χιλή) και επίκουρη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Cengy-Pointoise στη Γαλλία αναλύει για το News24/7 όλα τα δεδομένα που έχουν άμεση σχέση με το ξέσπασμα των Χιλιάνων που έρχεται 29 χρόνια μετά την πτώση του καθεστώτος Πινοσέτ.

Εχετε ζήσει στη Χιλή και ξέρετε πρόσωπα και πράγματα. Ηταν κατά κάποιο τρόπο αναμενόμενο το ξέσπασμα;

Νομίζω κανείς δεν το περίμενε. Οπως σε κάθε εξέγερση έτσι και αλλιώς. Ενα από τα χαρακτηριστικά των εξεγέρσεων είναι ότι είναι απρόβλεπτες και ότι εκ των υστέρων κανείς μπορεί να κατανοήσει τους λόγους που την προκάλεσαν. Η κοινωνία σιγοβράζει εδώ και χρόνια. Οι μαθητές γυμνασίου και λυκείου οι οποίοι ξεκίνησαν τις κινητοποιήσεις για την αύξηση της τιμής στα εισιτήρια του μετρό βρίσκονταν στο δρόμο ανά περιόδους εδώ και πολλά χρόνια.

Οι πρώτες κινητοποιήσεις έλαβαν χώρα το 2001, ήταν ένα πρώτο βήμα που φανέρωνε ότι υπήρχε πολιτικοποίηση στις νεότερες γενιές. Εν συνεχεία είχαμε τις κινητοποιήσεις του 2006 όταν οι μαθητές αξίωσαν δωρεάν και ποιοτική παιδεία, ανάλογη μ’ αυτή που παρέχεται στα ιδιωτικά σχολεία στα οποία στέλνει τα παιδιά της η ελίτ.

Ποια είναι η κατάσταση στην εκπαίδευση;

Η δημόσια εκπαίδευση στη Χιλή είναι πολύ χαμηλού επιπέδου. Χαρακτηριστικό είναι το στοιχείο ότι ενώ ο αναλφαβητισμός είναι μόλις 2% στο γενικό πληθυσμό, ο λειτουργικός αλφαβητισμός ανάγεται στο 45%. Δηλαδή σχεδόν οι μισοί Χιλιανοί δεν είναι σε θέση να κατανοήσουν ένα κείμενο στοιχειωδώς δύσκολο. Η δημόσια παιδεία δεν χρηματοδοτείται από το Υπουργείο Παιδείας αλλά από τους Δήμους. Τα περισσότερα δημόσια σχολεία βρίσκονται στους φτωχούς που έτσι και αλλιώς διαθέτουν λίγα χρήματα για το εκπαιδευτικό σύστημα.

Ολα αυτά που μέχρι μας περιγράψατε είναι κατάλοιπα της εποχής Πινοσέτ;

Της εποχής Πινοσέτ ναι, και πιο συγκεκριμένα του Συντάγματος του 1980 το οποίο αναφέρει ότι ο ρόλος του κράτους πρέπει να περιορίζεται στους τομείς στους οποίους η ιδιωτική πρωτοβουλία δεν μπορεί ή δεν επιθυμεί να επέμβει. Ετσι και αλλιώς αυτήν την κατεύθυνση είχαν πάρει τα πράγματα από την ανατροπή του Αλιέντε και μετά, με μαζικές ιδιωτικοποιήσεις επιχειρήσεων εκτός, και αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία, της κρατικής επιχείρησης εξόρυξης χαλκού.

Η εθνικοποίηση της επιχείρησης αυτής είχε αρχίσει από τη δεκαετία του 60 και τους Χριστιανοδημοκράτες και ολοκληρώθηκε επί θητείας Αλιέντε. Ο Αλιέντε μάλιστα είχε πει στους Αμερικανούς και τους υπόλοιπους ενδιαφερόμενους ότι δεν πρόκειται να πάρετε τίποτα από μας. Η δικτατορία δεν άλλαξε αυτό το καθεστώς, κράτησε την επιχείρηση κάτω από δημόσιο έλεγχο όπως κράτησε και κάτω από δημόσιο έλεγχο το ασφαλιστικό σύστημα των αστυνομικών και των στρατιωτικών. Το λεγόμενο τριφασικό ασφαλιστικό με τον ιδιωτικό τομέα να έχει κυρίαρχο ρόλο εφαρμόστηκε για όλους τους άλλους εκτός από τα σώματα ασφαλείας.

Μιλώντας για συντάξεις, έχουμε ακούσει περί συστήματος Πινοσέτ αλλά ξέρουμε ελάχιστα. Τι συμβαίνει με τις συντάξεις στη Χιλή;

Το ύψος των συντάξεων στη Χιλή εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, μεταξύ αυτών και η προσωπική περιουσία. Οι χαμηλότερες συντάξεις ανέρχονται στα 120.000 πέσος, ποσό που αντιστοιχεί στα 150 ευρώ περίπου. Η Χιλή, σημειωτέον, είναι μία χώρα που έχει κόστος ζωής σχεδόν ίσο με της Ελλάδας. Τα ενοίκια είναι πολύ υψηλά σε σχέση με τους μισθούς ενώ αντίθετα η δημόσια υγεία είναι εξαιρετικά χαμηλού επιπέδου, κυρίως γιατί δεν υπάρχει χρηματοδότηση από το κράτος. Ο χρόνος αναμονής για σοβαρές ασθένειες είναι πολύ μακρύς.

Η δικτατορία έληξε το 1990. Εκτοτε έχουν περάσει 29 χρόνια. Τι έγινε στο μεσοδιάστημα;

Πρέπει, πρώτα απ’ όλα,να πούμε η δικτατορία όχι μόνο δεν κατέρρευσε αλλά εξασφάλισε τη συνέχισή της σ’ ένα μεγάλο βαθμό. Διατηρήθηκε το ίδιο Σύνταγμα, το οποίο έχει γραφτεί με τέτοιο τρόπο που δεν αφήνει περιθώρια για ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις. Ταυτόχρονα, ενώ με το τέλος της δικτατορίας δίνεται το δικαίωμα στα αριστερά κόμματα να συμμετέχουν στις εκλογές, το Σύνταγμα θεσπίζει ένα διττό εκλογικό σύστημα το οποίο προβλέπει ότι μόνο μεγάλοι συνασπισμοί κομμάτων μπορούν να κερδίσουν έδρες στο κοινοβούλιο.

Ο ένας μεγάλος συνασπισμός είναι αυτός της δεξιάς μέσα στον οποίο υπάρχουν διαχρονικά συνεργάτες του Πινοσέτ. Ο άλλος συνασπισμός περιλαμβάνει χριστιανοδημοκράτες και σοσιαλιστές. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 90 ο Πινοσέτ εξακολουθεί να είναι πολιτικά ενεργός. Το Σύνταγμα έτσι και αλλιώς τον είχε ορίσει γερουσιαστή όπως και άλλους στρατηγούς. Αρα δρούσε πολιτικά και όριζε, κατά κάποιο τρόπο, τις εξελίξεις.

Την ίδια περίοδο υπήρχε κυβέρνηση Χριστιανοδημοκρατών και Σοσιαλιστών η οποία δίσταζε να πάει πιο γρήγορα διότι φοβόταν ότι ο πανταχού παρών στρατός θα ξαναέκανε πραξικόπημα και θα ξαναέπαιρνε την εξουσία. Μετά τη σύλληψη του Πινοσέτ το 1998, Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλιστές έχουν μία μεγαλύτερη άνεση κινήσεων. Το 2005 ο πρόεδρος Λάγος έκανε κάποιες σημαντικές μεταρρυθμίσεις μεταξύ των οποίων και την πρόβλεψη ότι η κυβέρνηση θα όριζε τον αρχηγό του στρατού. Μέχρι τότε τον όριζε ο ίδιος ο στρατός κάτι που σήμαινε ουσιαστικά ότι ο πρόεδρος δεν ήλεγχε το στράτευμα.

Ακόμα πιο σημαντικές μεταρρυθμίσεις έκανε η πρόεδρος Μπασελέτ στη δεύτερη θητεία της, από το 2014 έως το 2018. Σ’ αυτή τη θητεία μετέχει για πρώτη φορά μετά το τέλος της δικτατορίας και το Κομμουνιστικό Κόμμα. Η Μπασελέτ κατήργησε το διττό εκλογικό σύστημα με αποτέλεσμα στο τωρινό κοινοβούλιο να υπάρχουν σχηματισμοί όπως το “Ευρύ Μέτωπο”, ένας συνασπισμός που δημιουργήθηκε από τους ηγέτες του φοιτητικού κινήματος.

Ο νυν Πρόεδρος, Σεμπάστιαν Πινιέρα “πλάσαρε” τον εαυτό του ως κεντροδεξιό πριν τις εκλογές του 2018. Είναι όντως; Τι κυβέρνηση σχημάτισε;

Πράγματι, ο Πινιέρα είχε κατέβει στις εκλογές του 2018 με το πρόσημο του κεντροδεξιού. Κέρδισε τη μάχη με πολύ μικρή διαφορά σε σχέση με το δεύτερο, τον υποψήφιο των Σοσιαλιστών και των Κομμουνιστών ενώ η αποχή ήταν τεράστια, πάνω από 50%. Μεταξύ των υπουργών του Πινιέρα υπήρχαν και πολλοί στενοί συνεργάτες του Πινοσέτ. Ο μέχρι πρότινος Υπουργός Εσωτερικών, ξάδερφος μάλιστα του Πινιέρα, ήταν ένας από τους νομικούς συμβούλους της δικτατορίας που σχεδίασαν τη λειτουργία του χιλιανού κράτους κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 80.

Αλλη χαρακτηριστική περίπτωση είναι η Υπουργός Παιδείας η οποία στο δημοψήφισμα του 1988 είχε κάνει καμπάνια υπέρ του Πινοσέτ. Μιλάμε για μία γυναίκα υπερκαθολική και ακροδεξιά. Το μεγαλύτερο πρόβλημα της χιλιανής εκπαίδευσης, κατά τη γνώμη της, είναι η πολιτική κατήχηση στα σχολεία και ότι οι δάσκαλοί εκμεταλλεύονται τη θέση της για να μεταδώσουν “ψεύτικες” ιδεολογίες στα παιδιά.

Αλλά το πιο σημαντικό είναι-και πρέπει να τονιστεί-ότι ο Πινιέρα έχει εξαιρετικές σχέσεις με τον επιχειρηματικό κόσμο, άλλωστε είναι ο ίδιος επιχειρηματίας και μάλιστα πολύ πλούσιος. Τι σημαίνει αυτό; Ο,τι βρίσκεται πολύ κοντά σ’ αυτούς που πλούτισαν κατά την περίοδο του Πινοσέτ χάρη στην ιδιωτικοποίηση των πάντων. Ανθρώπους που εμπλέκονται σε σκάνδαλα και χρηματοδοτούν κάτω από το τραπέζι πολιτικούς.

Πριν από λίγες ημέρες πάντως εξήγγειλε διπλασιασμό των συντάξεων για ανθρώπους από 80 ετών και πάνω…

Το προσδόκιμο ζωής στη Χιλή είναι 79,5 χρόνια. Αρα το μέτρο που ανακοίνωσε αφορά ελάχιστους στην πράξη. Κοιτάξτε, ο Πινιέρα παίζει σε δύο ταμπλό ταυτόχρονα. Κατέβασε το στρατό στους δρόμους, κάτι που έγινε για πρώτη φορά από το 1987 αλλά ταυτόχρονα ανακοίνωσε ότι δεν θα αυξηθεί τελικά το εισιτήριο του μετρό. Τα μέτρα που ανακοινώνει είναι σχεδόν γελοία και ο κόσμος το ξέρει, δεν καταφέρνει να πείσει κανέναν. Το ερώτημα είναι αν ο ίδιος πιστεύει ότι όντως αυτά τα μέτρα μπορούν να αποδώσουν καρπούς. Μπορεί και να το πιστεύει γιατί ζει στο δικό του κόσμο, αποκομμένος από την πραγματικότητα.

Εν τω μεταξύ η αστυνομία χρησιμοποιεί βάναυση βία με αποτέλεσμα εκτός από τους νεκρούς να υπάρχουν και χιλιάδες άνθρωποι τραυματισμένοι. Και ο Πινιέρα δηλώνει ότι αυτοί που μιλούν για ανθρώπινα δικαιώματα πρέπει να λάβουν υπόψιν τους και τα ανθρώπινα δικαιώματα των αστυνομικών. Δεν συγκρίνονται όμως οι πέτρες των διαδηλωτών με τις σφαίρες των πάνοπλων αστυνομικών. Τώρα περνά νόμο ο οποίος χορηγεί αμνηστία στα μέλη των ενόπλων δυνάμεων που συμμετέχουν σε καταστολή κοινωνικών συγκρούσεων.

Μαζί με την εξέγερση γίνεται φανερό ότι στη χώρα υπάρχει και ένα ιδιαίτερα δυναμικό γυναικείο κίνημα…

Το φεμινιστικό κίνημα, όπως και πολλά από τα κοινωνικά κινήματα που έχουν πρωτοσταστήσει στις κινητοποιήσεις, είναι ένα φαινόμενο σχετικά πρόσφατο. Αναπτύχθηκε πρώτα στην Αργεντινή και στη συνέχεια πέρασε στη Χιλή. Σε πρώτη φάση είχε αιτήματα όπως η νομιμοποίηση της έκτρωσης αλλά εν συνεχεία μίλησε για τα δικαιώματα της γυναίκας σε μία σύγχρονη κοινωνία κτλ. Εχει μεγάλη απήχηση, κυρίως στις νέες. Στη Χιλή παρατηρείται τεράστια εισοδηματική ανισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών ενώ υπάρχει και πολύ μεγάλο πρόβλημα με τη βία κατά των γυναικών.

Επίσης, η μη πρόσβαση σε αντισυλληπτικά μέτρα έχει τρομερές επιπτώσεις, κυρίως στις γυναίκες χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων που δεν μπορούν να πληρώσουν για μία παράνομη έκτρωση. Ετσι, πολλές κοπέλες, σε πολύ μικρή ηλικία, από 14 έως 18 χρόνων, βρίσκονται να μεγαλώνουν μόνες τους παιδιά κάτι που κάνει ακόμη πιο δύσκολη την πρόσβασή τους στην εκπαίδευση και στην εργασία.

Προβλέψεις για το άμεσο μέλλον της Χιλής χωρούν;

Είναι πρακτικά αδύνατον να προβλέψουμε τι μπορεί να γίνει. Υπάρχουν πολλά και διαφορετικά σενάρια, περισσότερο ή λιγότερο αισιόδοξα. Το πρώτο σενάριο προβλέπει ότι πράγματι θα διεξαχθεί το δημοψήφισμα τον Απρίλιο του 2020 με δύο ερώτημα. Πρώτον, εάν επιθυμούν οι Χιλιανοί ένα νέο Σύνταγμα και δεύτερο, και πιο σημαντικό, εάν επιθυμούν το νέο Σύνταγμα να γραφτεί από μία Συντακτική Συνέλευση μικτή, μισοί βουλευτές και γερουσιαστές και μισοί αντιπρόσωποι της κοινωνίας των πολιτών ή από μία Συντακτική Συνέλευση που θα έχει ως μέλη της αποκλειστικά αντιπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών. Πρέπει να αποφασιστεί επίσης πως εκλέγονται τα μέλη της κοινωνίας των πολιτών, αν θα πρέπει να περάσουν από λίστες κομμάτων κτλ.

Το αν θα γίνει τελικά το δημοψήφισμα θα εξαρτηθεί από την εξέλιξη των κινητοποιήσεων και της καταστολής. Ο Πινιέρα θα κάνει ότι περνάει από το χέρι του για να μην υπάρξει μία ουσιαστική αλλαγή του πολιτικού, κοινωνικού και οικονομικού συστήματος. Αν επιλέξει να κατεβάσει το στρατό στους δρόμους και πάλι, μπορούμε να δούμε τη Χιλή να πηγαίνει σ’ ένα άτυπο πραξικόπημα κατά το οποίο η καταστολή θα είναι ακόμη περισσότερο βίαιη.

Μπορούμε να μιλήσουμε για “μετάδοση” της εξέγερσης στην υπόλοιπη Λατινική Αμερική;

Στην Ελλάδα υπάρχει η τάση να αντιμετωπίζουμε τη Νότια Αμερική ως μία ενιαία οντότητα. Και όμως, οι διαφορές μεταξύ των χωρών είναι τεράστιες. Ταυτόχρονα όμως πρόκειται για μία περιοχή στην οποία υφίσταται μία κοινή γλώσσα, τα Ισπανικά, αλλά και τα Πορτογαλικά που όποιος ξέρει Ισπανικά, τα καταλαβαίνει. Υπάρχει δυνατότητα δηλαδή άμεσης επικοινωνίας και μετάδοσης των ιδεών και των πληροφοριών.

Για παράδειγμα, ότι έγινε στη Βολιβία με την ανατροπή της πιο μακρόχρονης αριστερής κυβέρνησης, όπως αυτή του Μοράλες, μέσα σε λίγες ημέρες, σαφώς είχε αντίκτυπο και στη Χιλή. Είναι επίσης προφανές ότι η εκλογή Μπολσονάρο στη Βραζιλία έχει επιδεινώσει τα πράγματα σε όλη τη Νότια Αμερική. Βλέπουμε την επιστροφή στο προσκήνιο μίας ακροδεξιάς που πιστεύαμε ότι έχει εξαφανιστεί μετά την πτώση των δικτατοριών τη δεκαετία του 80. Και όλα αυτά φυσικά δεν είναι άσχετα με την άνοδο στην εξουσία στις ΗΠΑ του Ντόναλντ Τραμπ.