Πώς φτάσαμε στην ιστορική ανταλλαγή κρατουμένων Δύσης – Ρωσίας

Η μεγαλύτερη ανταλλαγή κρατουμένων μεταξύ της Ρωσίας και της Δύσης από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου είναι γεγονός, με την απελευθέρωση συνολικά 24 ατόμων.

Ο Λευκός Οίκος ανακοίνωσε ότι 16 κρατούμενοι απελευθερώθηκαν και επέστρεψαν στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Μεταξύ αυτών είναι και ο δημοσιογράφος της Wall Street Journal Έβαν Γκέρσκοβιτς. Σε αντάλλαγμα, 8 Ρώσοι κρατούμενοι απελευθερώθηκαν από φυλακές στις ΗΠΑ, τη Νορβηγία, τη Γερμανία, την Πολωνία και τη Σλοβενία, συμπεριλαμβανομένων ατόμων που κατηγορούνται για δραστηριότητες των μυστικών υπηρεσιών. Τα παιδιά δύο εκ των κρατουμένων επέστρεψαν, επίσης, στη Ρωσία.

Η ανταλλαγή πραγματοποιήθηκε στον διάδρομο προσγείωσης και απογείωσης του αεροδρομίου της Άγκυρας, την Πέμπτη.

Η συμφωνία προετοιμαζόταν για περισσότερους από 24 μήνες και φαίνεται ότι εξαρτιόταν από την απαίτηση της Μόσχας για την επιστροφή του Vadim Krasikov. Ο ίδιος εξέτιε ποινή ισόβιας κάθειρξης στη Γερμανία για την εκτέλεση μιας δολοφονίας σε πάρκο του Βερολίνου και τώρα βρίσκεται πίσω στη Ρωσία. Ανώτεροι αξιωματούχοι της αμερικανικής κυβέρνησης τον περιέγραψαν ως «κακό τύπο» και δήλωσαν ότι ήταν «σίγουρα το μεγαλύτερο ψάρι που ήθελαν πίσω οι Ρώσοι».

Προηγούμενες συζητήσεις για ανταλλαγή κρατουμένων είχαν συμπεριλάβει τον τότε φυλακισμένο ηγέτη της ρωσικής αντιπολίτευσης Αλεξέι Ναβάλνι, αλλά τα πάντα διακόπηκαν όταν πέθανε τον περασμένο Φεβρουάριο.

Το πρακτορείο Reuters παρουσιάζει τις ημερομηνίες-σταθμούς και τα γεγονότα που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ιστορική αυτή συμφωνία, βασιζόμενο σε τρεις συνεντεύξεις με ανώτερους αξιωματούχους της κυβέρνησης Μπάιντεν και δημόσιες δηλώσεις, ενώ περιλαμβάνει πληροφορίες κι από άλλες κυβερνήσεις καθώς και τη Wall Street Journal.

2022: Κατάσκοπος για έναν κατάσκοπο

Οι συνομιλίες που οδήγησαν στην ανταλλαγή της Πέμπτης ξεκίνησαν πριν από δύο και πλέον χρόνια, προτού συλληφθεί ο δημοσιογράφος της Eβαν Γκέρσκοβιτς. Σύμφωνα με Αμερικανούς αξιωματούχους, μήνες μετά τη σύλληψη και κράτηση Αμερικανίδας μπασκετμπολίστριας Μπρίτνεϊ Γκρίνερ στη Ρωσία, τον Φεβρουάριο του 2022, οι Ρώσοι ήταν έτοιμοι να συζητήσουν.

Πλησίασαν επανειλημμένα την Ουάσιγκτον με μια προσφορά. Αμερικανός αξιωματούχος είπε ότι η Γκρίνερ θα μπορούσε να φύγει, όπως και ο συλληφθείς πρώην πεζοναύτης των ΗΠΑ Πολ Γουίλαν -ο οποίος καταδικάστηκε για κατασκοπεία- στο πλαίσιο μιας συμφωνίας για ανταλλαγή με τον Ρώσο δολοφόνο Βαντίμ Κρασίκοφ.

«Ένας κατάσκοπος για έναν κατάσκοπο» ήταν το πλαίσιο της πρότασης, θυμάται Αμερικανός αξιωματούχος, παρά το γεγονός ότι οι ΗΠΑ και ο Γουίλαν αρνούνταν ότι ο πρώην πεζοναύτης ήταν κατάσκοπος.

Το μοναδικό πρόβλημα: Ο Κρασίκοφ δεν βρισκόταν στα χέρια των Αμερικανών, αλλά εξέτιε ποινή ισόβιας κάθειρξης στη Γερμανία μετά τη δολοφονία εξόριστου Τσετσενο-Γεωργιανού αντιφρονούντα, σε πάρκο του Βερολίνου. Οι ΗΠΑ απέρριψαν την προσφορά ως μη σοβαρή.

Τον Δεκέμβριο του 2022, μετά από μήνες συνομιλιών, η Μπρίτνεϊ Γκρίνερ αποφυλακίστηκε σε ανταλλαγή με τη Ρωσία για τον έμπορο όπλων Βίκτορ Μπουτ.

Ο Γουίλαν έμεινε πίσω και δήλωνε τότε στο CNN: «Είμαι πολύ απογοητευμένος που δεν έχουν γίνει περισσότερα για να εξασφαλιστεί η απελευθέρωσή μου».

2023: Ο Ναβάλνι στο παιχνίδι

Στις αρχές του έτους, ο σύμβουλος εθνικής ασφάλειας του Τζο Μπάιντεν, Τζέικ Σάλιβαν, συναντήθηκε με τον Γερμανό ομόλογό του, Γενς Πλότνερ, προκειμένου να προσπαθήσουν να βρουν τρόπο να επιτευχθεί συμφωνία για την απελευθέρωση του Γουίλαν. Ο υπουργός Εξωτερικών, Άντονι Μπλίνκεν, μίλησε επίσης για το θέμα με την υπουργό Εξωτερικών της Γερμανίας, Αναλένα Μπέρμποκ, στο περιθώριο διεθνούς συνάντησης στην Ιαπωνία, στις 17 Απριλίου 2023.

Θα πρότειναν ένα άλλο σενάριο: Τι θα γινόταν αν οι Γερμανοί απελευθέρωναν τον Κρασίκοφ και σε αντάλλαγμα έπαιρναν τον ηγέτη της ρωσικής αντιπολίτευσης Αλεξέι Ναβάλνι; Ο Ναβάλνι, που είχε μεταφερθεί στο Βερολίνο επειγόντως για θεραπεία από τη δηλητηρίαση που υπέστη στη Σιβηρία, είχε επιστρέψει αυτοβούλως στη Ρωσία το 2021.

Η προσθήκη του Ναβάλνι στην ανταλλαγή, σκέφτηκαν Αμερικανοί αξιωματούχοι, θα μπορούσε να κάνει πιο δεκτική τη Γερμανία. Μια πρόταση, πάντως, που δεν άρεσε στη Μπέρμποκ.

Η σύλληψη Γκέρσκοβιτς

Τον Μάρτιο του 2023, αξιωματούχοι της κυβέρνησης Μπάιντεν έλαβαν ένα ανησυχητικό τηλεφώνημα από τη Wall Street Journal: Ακόμη ένας Αμερικανός πολίτης συνελήφθη στη Ρωσία, ο δημοσιογράφος της εφημερίδας Έβαν Γκέρσκοβιτς, ο οποίος είχε διαπιστευθεί στη Μόσχα ως ανταποκριτής και βρισκόταν εκεί χρόνια.

Το ζήτημα γνωστοποιήθηκε στον Μπάιντεν την επόμενη ημέρα, κατά τη διάρκεια της καθημερινής ενημέρωσης των μυστικών υπηρεσιών. Η αμερικανική κυβέρνηση αρχικά επέλεξε να κινηθεί διπλωματικά κι όχι μέσω των μυστικών υπηρεσιών, ώστε να δείξει ότι είναι αναξιόπιστοι οι ρωσικοί ισχυρισμοί ότι ο Γούιλαν και ο Γκέρσοβιτς ήταν κατάσκοποι.

Ο Μπλίνκεν τηλεφώνησε στον Ρώσο υπουργό Εξωτερικών, Σεργκέι Λαβρόφ, στις 2 Απριλίου, λέγοντάς του ότι κρατούσαν δημοσιογράφο που ζούσε εκεί νόμιμα. «Είναι ένας δημοσιογράφος που εργάζεται για ένα διεθνές και σεβαστό ειδησεογραφικό μέσο»  είπε. «Οι ισχυρισμοί ότι κατασκόπευε είναι εξωφρενικοί και ψευδείς. Η κυβέρνησή σας έχει ξεπεράσει τα όρια».

Ωστόσο, ο Λαβρόφ απάντησε πως ο Γκέρσκοβιτς «πιάστηκε στα πράσα», επισημαίνοντας: «Το γεγονός ότι είναι δημοσιογράφος δεν του παρέχει ασυλία».

Ανταπαντώντας ο Μπλίνκεν, τόνισε: «Γνωρίζετε καλά τη χώρα μας. Γνωρίζετε καλά το σύστημά μας. Είμαστε και οι δύο ενήλικες. Ξέρετε ότι δεν χρησιμοποιούμε δημοσιογράφους στις προσπάθειές μας να μάθουμε πληροφορίες».

Ο Γκέρσοβιτς -που μιλούσε άπταιστα ρωσικά και ήταν γιος μεταναστών που έφυγαν από τη Σοβιετική Ένωση για τις Ηνωμένες Πολιτείες κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου- είχε συλληφθεί ενώ βρισκόταν σε δημοσιογραφικό ταξίδι. Ποτέ δεν κατέστη σαφές ποιο ήταν το αντικείμενο της έρευνάς του. Ο ίδιος, ο εργοδότης του και η κυβέρνηση των ΗΠΑ διαμήνυσαν ότι δεν διέπραξε κάποιο έγκλημα και ότι κρατήθηκε άδικα.

Στη συνέχεια, τον Οκτώβριο του 2023, η Αλσού Κουρμάσεβα, Ρωσοαμερικανίδα δημοσιογράφος του χρηματοδοτούμενου από τις ΗΠΑ Radio Free Europe/Radio Liberty, συνελήφθη ενώ επισκεπτόταν την οικογένειά της στην πατρίδα της, στο ρωσικό Ταταρστάν. Ο εργοδότης της είπε ότι η φυλάκισή της ήταν άδικη και είχε πολιτικά κίνητρα.

Τότε, η Ουάσιγκτον έκανε άλλη μια προσφορά στη Μόσχα που δεν περιελάμβανε τον Κρασίκοφ, αλλά απορρίφθηκε.

Ιανουάριος – Φεβρουάριος 2024: Συμφωνία Μπάιντεν – Σολτς

Ο Αμερικανός πρόεδρος τηλεφώνησε στον Γερμανό καγκελάριο στις 16 Ιανουαρίου, προσκαλώντας τον σε μια συνάντηση στον Λευκό Οίκο, όπου το θέμα των κρατουμένων θα ήταν στην κορυφή της ατζέντας. Τότε, ο Ολαφ Σολτς φέρεται να είπε στον Τζο Μπάιντεν: «Εγώ αυτό θα το κάνω για σένα». 

ΗΠΑ και Γερμανία ξεκίνησαν να συζητούν για τη συμφωνία πριν από τη συνάντηση Μπάιντεν – Σολτς στις 9 Φεβρουαρίου και κατέληξαν σε μια αρχική συμφωνία που συμπεριελάμβανε τον Κρασίκοφ. Αυτή οριστικοποιήθηκε στη συνάντηση των δύο ηγετών και αναμένετο να σταλεί στη Ρωσία.

Σύμφωνα με τη γερμανική κυβέρνηση, αυτό που έπρεπε να σταθμιστεί με την ποινή φυλάκισης του Κρασίκοφ ήταν «η ελευθερία, η σωματική ευεξία και -σε ορισμένες περιπτώσεις- τελικά οι ζωές αθώων ανθρώπων που φυλακίζονται στη Ρωσία και εκείνων που φυλακίζονται άδικα για πολιτικούς λόγους».

Φεβρουάριος 2024: Ο Ναβάλνι πεθαίνει

Η προσφορά δεν στάλθηκε ποτέ στη Μόσχα, διότι στις 16 Φεβρουαρίου ο Ναβάλνι πέθανε σε φυλακή στον αρκτικό κύκλο. Έτσι, οι ΗΠΑ έχασαν το μέρος της συμφωνίας που ενδιέφερε τους Γερμανούς.

Την ίδια μέρα, ο σύμβουλος του Λευκού Οίκου, Τζέικ Σάλιβαν, είχε παραγραμματίσει συνάντηση με τους γονείς του Γκέρσκοβιτς, στους οποίους είπε ότι εξακολουθούσε να πιστεύει πως υπήρχε ελπίδα.

Ο θάνατος του Ναβάλνι συνέβη ενώ βρισκόταν σε εξέλιξη η Διάσκεψη για την Ασφάλεια του Μονάχου -μια ετήσια συνάντηση των συμμάχων των ΗΠΑ και της Ευρώπης. Εκεί, η αντιπρόεδρος Κάμαλα Χάρις συναντήθηκε με τον πρωθυπουργό της Σλοβενίας Ρόμπερτ Γκόλομπ για να βεβαιωθεί ότι θα τηρήσει το μέρος της συμφωνίας που του αναλογεί για την ανταλλαγή των κρατουμένων.

«Πολλοί, εκείνη τη στιγμή, αναρωτιόντουσαν γιατί συναντιόταν με τον Γκόλομπ» δήλωσε είπε ένας αξιωματούχος του Λευκού Οίκου. «Είχαμε εντοπίσει ότι υπήρχαν δύο Ρώσοι που κρατούσε η Σλοβενία, τους οποίους ήθελε πίσω η Μόσχα. Η δουλειά της ήταν να τον πείσει να τους αφήσει ελεύθερους».

Η Χάρις συναντήθηκε, επίσης, με τον Σολτς.

Αρχές 2024: Μια νέα προσέγγιση

Η ομάδα εθνικής ασφάλειας του Λευκού Οίκου είχε αρχίσει να συνεδριάζει καθημερινά για το ζήτημα. Ο εργοδότης και η οικογένεια του Γκέρσκοβιτς το κρατούσαν ψηλά στη δημοσιότητα και οι βουλευτές το παρακολουθούσαν. Οι γονείς του ήταν καλεσμένοι του Ρεπουμπλικανικού προέδρου της Βουλής, Μάικ Τζόνσον, στην ομιλία του Μαρτίου για την Κατάσταση της Ένωσης.

Η αμερικανική κυβέρνηση συνέταξε νέους καταλόγους Ρώσων πολιτικών κρατουμένων που θα συζητούνταν με τη Γερμανία, αλλά δεν υπήρξε πρόοδος. Ο Μπάιντεν έστειλε επιστολή στον Σολτς στα τέλη Απριλίου, στην οποία περιέγραφε μια περίπλοκη πιθανή συμφωνία.

Τον Ιούνιο, ο Γερμανός καγκελάριος φάνηκε έτοιμος να εγκρίνει τη συμφωνία: ο Κρασίκοφ θα αποφυλακιζόταν ανοίγοντας τον δρόμο για ανταλλαγή κρατουμένων σε πολλά στάδια.

Η Ουάσιγκτον επιτάχυνε τη νέα προσφορά της στη Μόσχα και μετά περίμενε. Από τη Ρωσία άρχισαν να εμφανίζονται ελπιδοφόρα σημάδια: οι δίκες του Γκέρσκοβιτς και της Κουρμάσεβα στη Ρωσία ξεκίνησαν και στη συνέχεια επισπεύστηκαν.

Ιούλιος 2024: Επίτευξη συμφωνίας

Πριν από δύο εβδομάδες, η κυβέρνηση Μπάιντεν έλαβε επίσημη ενημέρωση ότι η Ρωσία ήταν έτοιμη να αποδεχθεί τη συμφωνία,  δήλωσαν Αμερικανοί αξιωματούχοι.

«Στις αρχές Ιουλίου, οι Ρώσοι είχαν συμφωνήσει επί της αρχής (στην ανταλλαγή) και στη συνέχεια στα τέλη Ιουλίου το αποδέχτηκαν» είπε. Στη συνέχεια, μια διυπηρεσιακή ομάδα εργασίας ανέλαβε να οριστικοποιήσει τις περίπλοκες ρυθμίσεις για την ανταλλαγή.

Οι διευθετήσεις συνεχίζονταν ακόμη και όταν το πολιτικό μέλλον του Μπάιντεν ήταν αβέβαιο. Ο Αμερικανός πρόεδρος κάλεσε τον Σλοβένο πρωθυπουργό από το σπίτι του στο Ντέλαγουερ, για να συμφωνήσουν τις τελευταίες λεπτομέρειες, λίγες ώρες πριν δημοσιοποιήσει την απόφασή του να μη διεκδικήσει την επανεκλογή του, στις 22 Ιουλίου.

Η ομάδα του Μπάιντεν άρχισε να εργάζεται κρυφά σε μια σειρά από ζητήματα, ούτως ώστε να λειτουργήσουν όλα σαν ρολόι για να εκτελεστεί η συμφωνία. Αυτή την εβδομάδα, ο Τζέικ Σάλιβαν έστειλε στις οικογένειες των κρατουμένων Αμερικανών ένα μήνυμα: «Ήρθε η ώρα να έρθετε στον Λευκό Οίκο και να συναντηθείτε με τον πρόεδρο. Είχε κάποια νέα για την υπόθεσή σας».