80 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΕΑΜ: ΤΕΣΣΕΡΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΜΕ ΜΕΓΑΛΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η 27η Σεπτεμβρίου δεν κατέχει στην εθνική συλλογική μνήμη τη θέση που θα της άρμοζε. Για την ακρίβεια, λίγοι θυμούνται τι έγινε τότε πριν από 80 χρόνια. Και όμως, η ίδρυση του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου, του ΕΑΜ, συνιστά μία κομβική στιγμή στη σύγχρονη ιστορία της χώρας. Το ΕΑΜ, ένα Μέτωπο που συγκροτήθηκε από πολιτικούς φορείς όχι ιδιαίτερα δημοφιλείς στην προπολεμική Ελλάδα, κατάφερε να εξελίχθεί στη μακράν πιο μαζική αντιστασιακή οργάνωση στην Κατοχή, να κινητοποιήσει τις μάζες, να πετύχει μεγάλες πολιτικές αλλά και στρατιωτικές (με τον ΕΛΑΣ) νίκες και να γράψει ιστορία με χρυσά γράμματα.

Εκτός των άλλων, το ΕΑΜ γιγάντωσε αυτό που χαρακτηρίζουμε ελληνική αριστερά. Παρά τους διωγμούς, τα βασανιστήρια και την επιχείρηση να γραφτεί η ιστορία αλλιώς,ιδιαίτερα από τον Εμφύλιο και μετά, η Αριστερά άντλησε από το ΕΑΜ νομιμοποίηση, ηθικό πλεονέκτημα και ένα σύστημα αξιών το οποίο έδωσε δυναμικά το παρόν στη μετεμφυλιακή Ελλάδα και διαμόρφωσε, εν πολλοίς, τις εξελίξεις (αλλά και τις αριστερές συνειδήσεις).

Με τον ιστορικό Μενέλαο Χαραλαμπίδη, ο οποίος έχει αφιερώσει το μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής του έρευνας στην περίοδο της Κατοχής, συζητήσαμε όλα τα παραπάνω ενώ περιπλανήθηκαμε στους δρόμους του κέντρου Αθήνας εντοπίζοντας σημεία τα οποία συνδέθηκαν με τη δράση του ΕΑΜ στην πρωτεύουσα κατά την ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο της Κατοχής. Το αποτέλεσμα αυτής της περιπλάνησης θα το δείτε σ’ ένα 16λεπτο video το οποίο παρατίθεται μέσα στο κείμενο.

Πως εξηγείται η μεγάλη επιτυχία του ΕΑΜ αν και πολιτικά υποστηρίχθηκε από κόμματα με μικρή απήχηση στο προπολεμικό σκηνικό;
Μπορεί η εκλογική επιρροή των κομμάτων που ίδρυσαν το ΕΑΜ να ήταν μικρή, όμως μέσα στον πυκνό χρόνο της Κατοχής το ΕΑΜ κατάφερε να εκφράσει πολιτικά ένα μεγάλο τμήμα της ελληνικής κοινωνίας, λειτουργώντας ταυτόχρονα ως αντιστασιακή οργάνωση και ως πολιτικός φορέας. Το ΕΑΜ έδωσε πολιτικό/ιδεολογικό περιεχόμενο στον αγώνα του ελληνικού λαού ν’ αντιμετωπίσει τις εφιαλτικές συνέπειες της Κατοχής. Συνέπειες που δεν έπληξαν μόνο τα φτωχά λαϊκά στρώματα, αλλά ισοπέδωσαν οικονομικά μεγάλο μέρος της μεσαίας και τμήμα της ανώτερης τάξης.

Η μετατροπή του ατομικού αγώνα για την επιβίωση σε συλλογικό αντιστασιακό αγώνα, η χρησιμοποίηση της αντιστασιακής πράξης ως παράγοντα συγκρότησης μιας νέας πολιτικής ταυτότητας, η εμπιστοσύνη που έδειξε σε πολιτικά περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες (γυναίκες, νεολαία, Μικρασιάτες πρόσφυγες), η επιμονή του και η επιτυχία του στη δημιουργία μιας ευρύτατης κοινωνικής (εργάτες, δημόσιοι και ιδιωτικοί υπάλληλοι, φοιτητές, βιοτέχνες, ελεύθεροι επαγγελματίες κ.α.) και πολιτικής (κομμουνιστές, σοσιαλιστές, βενιζελικοί) συμμαχίας, ήταν μερικοί από τους λόγους επιτυχίας του εαμικού εγχειρήματος. Το τεράστιο έργο του ΕΑΜ αύξησε κατακόρυφα την πολιτική επιρροή των κομμάτων που το ίδρυσαν. Στα χρόνια της Κατοχής στο ΚΚΕ ξεπερνά σε αριθμό μελών κάθε προηγούμενο και ταυτόχρονα μετασχηματίζεται σ’ ένα πολυσυλλεκτικό κόμμα.

Ποιος είναι ο ρόλος του ΚΚΕ στην ίδρυση και στους πρώτους μήνες της πορείας του και πως πείστηκαν πλατιές μάζες να συμπράξουν με μια οργάνωση που στήριζε το παράνομο πριν από τον πόλεμο, ΚΚΕ;
Ο ρόλος του ΚΚΕ ήταν πρωταγωνιστικός όχι μόνο στην ίδρυση, αλλά σε όλη τη διάρκεια ύπαρξης του ΕΑΜ. Παρά το γεγονός ότι ο πόλεμος βρήκε τις οργανώσεις του ΚΚΕ τσακισμένες από το δικτατορικό καθεστώς του Ιωάννη Μεταξά, οι κομμουνιστές κατάφεραν να ξεπεράσουν πολύ γρήγορα τη χαφιεδοφοβία, τις όποιες μεταξύ τους διαφωνίες και να βρουν ένα κοινό βηματισμό στη δημιουργία του ΕΑΜ. Επέδειξαν ιδιαίτερη πολιτική ωριμότητα και οργανωτική ευστροφία, υιοθετώντας πρακτικές που επέτρεψαν τη μεγαλύτερη δυνατή διεύρυνση του ΕΑΜ, δεχόμενοι να συνεργαστούν και με τους προπολεμικούς πολιτικούς τους αντιπάλους.

Η επιτυχημένη αντιστασιακή και πολιτική δράση του ΕΑΜ οδήγησε πολύ γρήγορα στην κατάρρευση της προπολεμικής αντικομμουνιστικής «σταυροφορίας» των κυβερνήσεων του Βενιζέλου, Τσαλδάρη και κυρίως της δικτατορίας βασιλιά – Μεταξά. Η προπαγάνδα που παρουσίαζε τους κομμουνιστές ως εγκληματίες και εχθρούς της πατρίδας, ακυρώθηκε στην πράξη μέσα από τον πατριωτικό αγώνα και το πρωτόγνωρο δίκτυο αλληλεγγύης που δημιούργησαν οι εαμικές οργανώσεις σε γειτονιές, χώρους εργασίας και εκπαίδευσης.

Γιατί οι υπόλοιπες αντιστασιακές οργανώσεις, παρά τη δράση τους, δεν έφτασαν σε τέτοια σημεία μαζικότητας στις τάξεις τους;
Κατά τη γνώμη μου δύο ήταν οι βασικοί λόγοι. Οι υπόλοιπες αντιστασιακές οργανώσεις δεν είχαν την τεχνογνωσία των κομμουνιστών στην οργάνωση του παράνομου αγώνα. Η προπολεμική τους δράση ήταν πάντα νόμιμη. Μόνο το ΚΚΕ ήταν εκτός νόμου και έπρεπε ν’ αναπτύξει μηχανισμούς και πρακτικές δράσης σε βαθιά παρανομία. Οργανωτικά, λοιπόν, οι κομμουνιστές ήταν έτοιμοι. Αυτό σε συνδυασμό με την πολιτική τους ωριμότητα, που ανέφερα νωρίτερα, έδωσαν στο ΕΑΜ μεγάλο συγκριτικό πλεονέκτημα. Ο δεύτερος λόγος αφορά τον πολιτικό στόχο των αντιστασιακών οργανώσεων.

Το ΕΑΜ στόχευε στο να αποτρέψει την επαναφορά στην εξουσία του πολιτικού συστήματος που επέτρεψε στις φασιστικές δυνάμεις του Ιωάννη Μεταξά να την καταλάβουν και παράλληλα δεν αναγνώριζε την ιδιότητα της νόμιμης πολιτικής δύναμης στο ΚΚΕ. Συνεπώς το ΕΑΜ από την αρχή στήριζε τις πολιτικές του επιδιώξεις στη μαζικότητά του. Η μαζικότητα αυτή μπορούσε να εξασφαλίσει τη νομιμοποίησή του στο πολιτικό σύστημα. Οι υπόλοιπες αντιστασιακές οργανώσεις δεν έκαναν λόγο για ανατροπή, αλλά για μεταρρύθμιση του προπολεμικού πολιτικού συστήματος.

Προέρχονταν από «νομιμοποιημένες» πολιτικές δυνάμεις και χρησιμοποιούσαν περισσότερο πελατειακού και όχι κινηματικού τύπου πρακτικές κινητοποίησης των υποστηρικτών τους, καθώς οι δεύτερες τους ήταν άγνωστες. Μέσω του ΕΑΜ, το ΚΚΕ έχτισε ένα αντιστασιακό/πολιτικό κίνημα. Οι υπόλοιπες πολιτικές δυνάμεις συγκρότησαν αντιστασιακές οργανώσεις, με σημαντικό έργο, αλλά και με ημερομηνία λήξης το τέλος του πολέμου.

Ποιο είναι το αποτύπωμα του ΕΑΜ στα μετεμφυλιακά χρόνια και στην εν γένει παρουσία της ελληνικής αριστεράς μετά τον πόλεμο;
Το ΕΑΜ ουσιαστικά νομιμοποίησε την παρουσία της Αριστεράς στην κεντρική πολιτική σκηνή. Πριν το ΕΑΜ, η Αριστερά ήταν μια περιθωριοποιημένη και παράνομη πολιτική δύναμη. Μετά το ΕΑΜ, η Αριστερά εδραίωσε τη θέση της στην ελληνική κοινωνία και στο πολιτικό σκηνικό. Για παράδειγμα θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο η ΕΔΑ να κερδίσει τη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης στις εκλογές του 1958, οκτώ μόλις χρόνια μετά τη λήξη του εμφυλίου μέσα σ’ ένα καθεστώς σκληρών διώξεων, αν δεν είχε προηγηθεί το ΕΑΜ. Επίσης το ΕΑΜ πρόσφερε βασικά «δομικά υλικά» για τη συγκρότηση του αφηγήματος της Αριστεράς.

Η Αντίσταση και τα χιλιάδες θύματά της, η αποτύπωση όλων αυτών στη λογοτεχνία, τη μουσική, τις εικαστικές τέχνες, τον κινηματογράφο, συνεχίζουν ν’ αφήνουν το πολιτικό αποτύπωμά τους 80 χρόνια μετά. Είναι δύσκολο να βρει κάποιος σημαντικό/ή δημιουργό του 20ου αιώνα που το έργο του/της να μην έχει αναφορά στα χρόνια της αντίστασης. Επίσης το ΕΑΜ ανέδειξε τον πατριωτικό χαρακτήρα της Αριστεράς, σε αντίθεση με τον αντεθνικό, που της απέδιδαν οι νικητές του Εμφυλίου. Πολεμώντας μέσα από το ΕΑΜ οι κομμουνιστές πέθαναν όχι μόνο για το κόμμα, αλλά κυρίως για την πατρίδα.

Γιατί άργησε χαρακτηριστικά να αναγνωριστεί επισήμως η προσφορά του ΕΑΜ στον αντιστασιακό αγώνα;
Μπορεί ο Εμφύλιος να έληξε τον Αύγουστο του 1949, όμως οι συνέπειές του ήταν ενεργές τουλάχιστον μέχρι την πτώση της Χούντας το 1974. Αν και το ΚΚΕ νομιμοποιήθηκε από την κυβέρνηση του Κων/νου Καραμανλή το 1974, η αναγνώριση του ΕΑΜ πραγματοποιήθηκε οκτώ χρόνια αργότερα, από την πρώτη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ με το νομοσχέδιο περί αναγνώρισης της Εθνικής Αντίστασης. Οι λόγοι ήταν βέβαια πολιτικοί και αφορούσαν στην τακτική πολιτικού, κοινωνικού και οικονομικού αποκλεισμού με την οποία οι νικητές αντιμετώπισαν τους ηττημένους του Εμφυλίου.

Το ΕΑΜ αποτελούσε τη μήτρα από την οποία αντλούσε κύρος ολόκληρη η Αριστερά. Οι αγώνες του έδωσαν στην Αριστερά το περίφημο ηθικό της πλεονέκτημα. Συνεπώς ήταν πολύ δύσκολο για τους πολιτικούς της αντιπάλους, οι οποίοι είχαν την εξουσία όλα αυτά τα χρόνια και πολλοί από αυτούς πολέμησαν στην Κατοχή, τα Δεκεμβριανά και τον Εμφύλιο εναντίον της, να αναγνωρίσει την προσφορά της στον αντιστασιακό αγώνα. Το ΕΑΜ ήταν «απαγορευμένη» λέξη μέχρι το 1974, λόγω του γεγονότος ότι υπήρξε δημιούργημα του ΚΚΕ και άλλων αριστερών δυνάμεων και παράλληλα η μεγαλύτερη ελληνική αντιστασιακή οργάνωση. Άλλωστε για κάποιους το ΕΑΜ εξακολουθεί ακόμα και σήμερα να είναι συνώνυμο της κομμουνιστικής ανταρσίας και προδοσίας.

Ποιες ήταν οι ενέργειες που χάρισαν με το πέρασμα των μηνών και των χρόνων το υψηλό κύρος το οποίο απολάμβανε το ΕΑΜ;
Είναι πάρα πολλές για να τις αναφέρουμε εδώ. Πολύ συνοπτικά:

Η απελευθέρωση σημαντικού τμήματος της χώρας από τον ΕΛΑΣ, η δημιουργία της Ελεύθερης Ελλάδας στην ορεινή ηπειρωτική χώρα και η συγκρότηση δομών ενός διαφορετικά οργανωμένου κράτους (τοπική αυτοδιοίκηση, δικαιοσύνη, πρόνοια κ.α.) από την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης ή «Κυβέρνηση του Βουνού».

O αγώνας του ΕΑΜ για τη λύση του επισιτιστικού προβλήματος με τη «μάχη της σοδειάς» στην επαρχία και τις απεργίες και διαδηλώσεις στις πόλεις με στόχο τη δίκαιη διανομή της ανθρωπιστικής βοήθειας που έφτανε στη χώρα με τα πλοία του Διεθνή Ερυθρού Σταυρού.

Η τεράστια νίκη ενάντια στο μέτρο της πολιτικής επιστράτευσης, που απειλούσε δεκάδες χιλιάδες ελληνικές οικογένειες με αναγκαστική αποστολή εργατών στη Γερμανία. Οι κινητοποιήσεις που οργάνωσε κυρίως το ΕΑΜ, είχαν ως αποτέλεσμα την απόσυρση του μέτρου, γεγονός που έκανε την Ελλάδα τη μοναδική κατεχόμενη ευρωπαϊκή χώρα στην οποία δεν εφαρμόστηκε η πολιτική επιστράτευση.

Το τεράστιο έργο και η σημασία της ψυχολογικής στήριξης των κατακτημένων. Μια από τις μεγαλύτερες συμβολές του αντιστασιακού κινήματος και βέβαια του ΕΑΜ, ήταν ότι μέσα στη ζοφερή καθημερινότητα της Κατοχής, η αντιστασιακή δράση υπήρξε η μοναδική ελπίδα. Σε όλες τις κατεχόμενες χώρες η Αντίσταση λειτούργησε ως ένα δίκτυ προστασίας για τη δοκιμαζόμενη κοινωνία. Αρχικά σταμάτησε την ελεύθερη πτώση των πολιτών σε όλο και πιο ατομιστικές λογικές επιβίωσης, την εμπλοκή στην παρανομία, στα δίκτυα συνεργασίας με τους κατακτητές κ.α. Στη συνέχεια οργάνωσε την αντεπίθεση προσφέροντας στην κοινωνία τρόπους αντίστασης ενάντια στους κατακτητές και τους ντόπιους συνεργάτες τους. Το έργο της Αντίστασης ήταν τεράστιο και δυστυχώς γνωρίζουμε τόσα λίγα για αυτό.