ΑΡΘΟΥΡΟΣ ΡΕΜΠΩ, Ο ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΟΣ ΠΕΡΑΣΤΙΚΟΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ
Ο μοναχικός περιπλανώμενος ποιητής που επηρέασε ολόκληρο τον 20ο αιώνα, σε ένα μικρό πορτραίτο με αφορμή την 131η επέτειο από τον θάνατό του. Ο λόγος, ο δρόμος, το ταξίδι, η αλήθεια, η ηθική, η εξέγερση, η ταυτότητα του "καταραμένου", η κληρονομιά του Ρεμπώ.
Μια γλώσσα στην οποία οι μορφές δε διαχωρίζονται από τις δυνάμεις, οι λέξεις από τα αντικείμενα, ο άνθρωπος από τον κόσμο, το ορατό από το αόρατο. Μια αέναη αναζήτηση της αμφιβολίας που κανένα συμπέρασμα δεν μπορεί να διαλύσει. Μια ανατροπή που γίνεται ασυμβίβαστη “λογοτεχνία”.
Στίχοι απελευθερωμένοι από εξαρτήσεις, που εξερευνούν πέρα από το λόγο χρησιμοποιώντας πανίσχυρα σύμβολα που ορίζουν νέες αισθητικές και επανιδρύουν τη ριζοσπαστικότητα ως αντίληψη της ίδιας της ζωής. Ένα όνειρο που υπακούει μόνο σε μια προτροπή: “Παρατήστε τα όλα, πάρτε τους δρόμους!”
Η μυθολογία της εξέγερσης, οι ρωγμές στις αστικές πεποιθήσεις, οι “ασύμμετρες” επιλογές που ορίζουν τη ρήξη με το παρελθόν, η άρνηση της ψυχής να μείνει δέσμια μιας σειράς από δογματικές αλυσίδες, όλα αυτά ίσως συνοψίζονται με τον καλύτερο τρόπο στη φράση του Ρεμπώ, στο γράμμα που είχε γράψει στους δικούς του τον Μάιο του 1884 από το Άντεν: “Δεν μπορώ να σας δώσω μια διεύθυνση γιατί προσωπικά αγνοώ πού θα παρασυρθώ την επόμενη φορά και από ποιους δρόμους και από πού και από τί και πώς”.
Σήμερα (10/11) συμπληρώνονται 131 χρόνια από τον θάνατο του ποιητή που με το ταξίδι του, συνέθλιψε τον μη νομαδικό τρόπο ζωής της Δύσης, περιφρονώντας το ρίζωμα στη γη, την οικογένεια, την εργασία, την πατρίδα, αυτά τα “παλιά παραπέτα που μας ωθούν να το σκάσουμε και να σώσουμε το τομάρι μας”. Με αφορμή αυτή την επέτειο, το Magazine αφιερώνει μερικές γραμμές και σκέψεις στον ίσως πιο επιδραστικό περιπλανώμενο, στα βήματα του οποίου περπάτησαν στη συνέχεια όλοι οι ταξιδιώτες του κόσμου.
Ο Αρθούρος Ρεμπώ αποκατέστησε τον φτωχό περιηγητή, επινόησε τον θεϊκό αλήτη, υπήρξε ο πρώτος λιποτάκτης, εκείνος που “έφυγε”, προετοιμάζοντας κινήματα και “επαναστάτες χωρίς αιτία” του 20ου αιώνα. Αδιαφορώντας για τα σύνορα, στη διάρκεια της διαδρομής του, γκρέμισε προκαταλήψεις, ανακάλυψε τη ζωή σε άλλους ορίζοντες, πάντα χωρίς εισιτήριο και ημερομηνία επιστροφής. Περιορίστηκε στα λίγα, στα ελάχιστα, άφησε τα υπόλοιπα στην τύχη και αναζήτησε την αλήθεια στη σκόνη, τον καπνό, στην αχανή αντισυμβατική λεωφόρο.
ΔΥΣΚΟΛΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ
Γεννημένος τον Οκτώβριο του 1954 στην Σαρλβίλ των Αρδεννών, στη βορειοανατολική Γαλλία, ο Ζαν Νικολά Αρτύρ Ρεμπώ, βίωσε μόλις στα έξι του χρόνια την εγκατάλειψη, όταν ο στρατιωτικός πατέρας του έφυγε για πάντα από το σπίτι. Ο μικρός Αρθούρος και τα τέσσερα αδέλφια του πέρασαν δύσκολα παιδικά χρόνια, υπό την αυστηρή επίβλεψη της σκληρής μητέρας τους, η οποία θεωρούσε κάθε λογοτεχνικό έργο άχρηστο, φρόντισε όμως για τη μόρφωση των παιδιών της, αποκλείοντάς τα από φίλους και παρέες.
Ο Ρεμπώ διακρίθηκε στα σχολεία του σε όλα τα μαθήματα, το διάβασμα και η μελέτη ήταν η “φυγή” του. Σε ηλικία 15 ετών είδε το ποίημά του, “Les Étrennes des orphelins” (τα πρωτοχρονιάτικα δώρα των ορφανών), να δημοσιεύεται στην εφημερίδα “La Revue pour tous” και λίγες μέρες αργότερα, γνώρισε τον Ζωρζ Ιζαμπάρ, έναν δάσκαλο στο Κολέγιο της Σαρλβίλ, ο οποίος εκτίμησε το ταλέντο του νεαρού Αρθούρου και τον καθοδήγησε λογοτεχνικά. Τον Ιούλιο της ίδιας χρονιάς (1870) ξέσπασε ο Γαλλοπρωσικός πόλεμος και ο Ιζαμπάρ εγκατέλειψε τη Σαρλβίλ.
ΞΕΚΙΝΑΕΙ ΤΟ ΧΩΡΙΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΑΞΙΔΙ
Ένα μήνα μετά, ξεκίνησε η περιπλάνηση, το μυστικό στοίχημα του Ρεμπώ, η ευχαρίστηση τού απλώς να υπάρχει χωρίς περιορισμούς: “να κάθεσαι στην άκρη του πεζοδρομίου και να αφήνεσαι να σε τραντάζει ο ανεμοστρόβιλος, να αναπνέεις ευωδιές και οράματα που αιωρούνται σχεδόν παντού, να νιώθεις το φράγμα των λέξεων να σπάει και να μεταμορφώνεται σε ορίζοντα της ζωής, χωρίς να σε νοιάζει το αύριο”. Ο ποιητής, περιφρονώντας νόρμες και φόρμες, κινητοποίησε νέες δυνάμεις, απολαμβάνοντας τον χειρισμό των συμβόλων και τη μαγική ενόραση του δικού του κόσμου.
Με ένα σάκο περασμένο στον ώμο, με τη νωχέλεια που αντανακλά την κούραση του δρόμου και την αυθάδεια της νεότητας, ο Ρεμπώ του πορτραίτου του Καρζά και των μεταξοτυπιών του Ερνέστ Πινιόν-Ερνέστ, πάντα έτοιμος για αναχώρηση, με το αφηρημένο ύφος των μοναχικών: αυτή ήταν η απατηλή του εικόνα, αλλά “ένα ψέμα που λέει πάντα την αλήθεια”, σύμφωνα με τα λόγια του Ζαν Κοκτώ. Αιώνιος ανυπότακτος, “σημαντικός περαστικός”, όπως τον αποκάλεσε τόσο εύστοχα ο Στεφάν Μαλαρμέ.
Με απόλυτη ελευθερία ύφους, “φλερτάροντας” πρώτα με τους παρνασσιστές και στη συνέχεια με τον συμβολισμό, ο Ρεμπώ αυτοσχεδίασε, προσβλέποντας σε μια πραγματική ανατροπή των αξιών, δημιούργησε το ξεκίνημα εκτός “συνόρων”, παραβίασε τα σκοτάδια και χαρτογράφησε τη ζωή που συλλαμβάνεται ως ένα έργο τέχνης, ως μια ατομική δέσμευση στη σκληρή πραγματικότητα, αναζήτηση του ιλίγγου, εξερεύνηση ενός άλλου δυσεύρετου τόπου. Προσέγγισε την ύπαρξη, την αλήθεια και το φαινόμενο, ασκώντας μια τελετουργική γοητεία έμπρακτης “αντίστασης”.
Έθεσε ως σκοπό του να φωτίσει το παράλογο μέσα στο κοινωνικό “σώμα”, απενοχοποιώντας την “ονειρεμένη διαφυγή” σε μια ευθεία αμφισβήτηση συνολικής κατανόησης του κόσμου, που του προσέδωσε τον χαρακτηρισμό του “καταραμένου” ποιητή. Σα μια σύγχρονη παραλλαγή του μύθου του Ίκαρου, ένα ατελείωτο βασανιστήριο που κάνει “την ατιμία δόξα και τη σκληρότητα χάρη”, σαν τον “Χαμένο Παράδεισο” του Τζον Μίλτον, υποδεικνύοντάς μας με θορυβώδη τρόπο τους ακανθώδεις δρόμους της αλήθειας και των λαθών.
Η ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΠΩΛ ΒΕΡΛΑΙΝ
Το πεπρωμένο του τον πήγε από το Παρίσι στο Σαρλερουά, στις Βρυξέλλες, στο Ντουαί και πάλι πίσω στο Παρίσι, όπου την άνοιξη του 1871 έγινε μάρτυρας της κορύφωσης των γεγονότων της Κομμούνας, με την οποία τον συνέδεσε η γαλλική αστυνομία. Τότε ήταν που γνώρισε τον Πωλ Βερλαίν, Γάλλο ποιητή που εμπνεύστηκε από τη σχολή των παρνασσιστών, για να κινηθεί στη συνέχεια ανάμεσα στον ρομαντισμό και τον συμβολισμό, με τον οποίο ξεκίνησε μια περιπετειώδη ερωτική σχέση που παραλίγο να καταλήξει σε τραγωδία.
Στη διάρκεια της παραμονής του στο Παρίσι, ο Ρεμπώ σκανδάλισε τη λογοτεχνική ελίτ της εποχής, με τον έκλυτο βίο, την μποέμικη ζωή και τον “παλιανθρωπισμό” του: αλκοόλ, ναρκωτικά, αχαλίνωτη σεξουαλικότητα, συνεχής επαφή με τον κίνδυνο. Αντικοινωνικός και προκλητικός, “σεσημασμένος” με δυο απωθητικούς εκείνο τον καιρό “χαρακτήρες”, του ομοφυλόφιλου και του αναρχικού, ο ίδιος ασπάστηκε την “ταυτότητα” του καταραμένου, αποφασισμένος να δημιουργήσει περισσότερο μια δική του ηθική, παρά μια αισθητική.
Ο ποιητής Λεόν Βαλάντ, τον περιέγραψε σε μια επιστολή του τον Οκτώβριο του 1871 ως εξής: “Μεγάλα χέρια, μεγάλα πόδια, αληθινά παιδικό πρόσωπο που θα μπορούσε κάλλιστα να ανήκει σε δεκατριάχρονο, βαθυγάλανα μάτια, μάλλον άγρια παρά συνεσταλμένα – αυτός είναι ο νεαρός που με τη φαντασία του, τις εκπληκτικές δυνατότητες και την αχρειότητά του, έχει συναρπάσει ή φοβίσει όλους τους φίλους μας”. Η περιπλάνηση συνεχίστηκε: Σαρλβίλ, Βέλγιο, Λονδίνο. Εκεί, στην Αγγλία, ο Ρεμπώ έγραψε μια σειρά ποιημάτων, που αργότερα αποτέλεσαν την περίφημη συλλογή “Εκλάμψεις” (Les Illuminations).
Ο μελαγχολικός οδοιπόρος, αναζητώντας τη λύτρωση μέσα από συνεχείς “εκρήξεις” εξέγερσης, ανυπακοής και αντίστασης, συναντήθηκε με τον ίδιο τον θάνατο, όταν τον Ιούλιο του 1873, είδε μέσα στο δωμάτιό του στο Grand Hôtel Liégeois των Βρυξελλών, τον Βερλαίν με ένα περίστροφο, να τον πυροβολεί δυο φορές και να τον τραυματίζει στο χέρι. Μια θλιβερή ιστορία που έστειλε τον Ρεμπώ στο νοσοκομείο, τον Βερλαίν στη φυλακή και έβαλε τέλος – παρά τις προσπάθειες για επανασύνδεση του Αρθούρου – σε μια σχέση πάθους, αγάπης και μίσους.
ΤΟ ΤΡΑΓΙΚΟ, ΠΡΟΩΡΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ “ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗΣ”
Αμέσως μετά, ο Ρεμπώ ολοκλήρωσε το “Μια εποχή στην κόλαση” (Une saison en Enfer), ένα ποίημα σε πρόζα, το μοναδικό έργο του που εκδόθηκε κατόπιν δικής του επιθυμίας και το οποίο επηρέασε σε μεγάλο βαθμό το κίνημα του σουρεαλισμού. Όμως η αναζήτηση δε σταμάτησε, το σκυθρωπό πρόσωπο που αντί για τον κόσμο, ήθελε να “αλλάξει τη ζωή”, συνέχισε το ταξίδι του: Στουτγκάρδη, Μιλάνο, Λιβόρνο, Μασσαλία, Τζακάρτα, Ιρλανδία, Λίβερπουλ, Χάβρη, Βρέμη, Αμβούργο, Κοπεγχάγη, Στοκχόλμη, Κύπρος, Υεμένη, Αιθιοπία, Κάιρο, καλύπτοντας μια 15ετία (1875-1891).
Εργάτης, παιδαγωγός, μισθοφόρος, επαίτης, έμπορος, ναυτικός, πρόλαβε να ταξιδέψει σε δεκατρείς χώρες και τρεις ηπείρους, πριν αναγκαστεί να εγκαταλείψει τον Απρίλιο του 1891 το Χαράρ της Αιθιοπίας, με την υγεία του κλονισμένη και την κνήμη του πρησμένη. Από το Άντεν, όπου έγινε λανθασμένη διάγνωση, βρέθηκε σε νοσοκομείο της Μασσαλίας, με τις ιατρικές εξετάσεις να ανακαλύπτουν καρκίνο στα οστά. Στο τέλος Μαΐου, οι γιατροί ακρωτηρίασαν το δεξί του πόδι και τρεις μήνες αργότερα, η κατάστασή του επιδεινώθηκε, παρουσιάζοντας παράλυση στο αριστερό του χέρι.
Ο Αρθούρος Ρεμπώ πέθανε στις 10 Νοεμβρίου του 1891, σε ηλικία 37 ετών. Η σορός του μεταφέρθηκε στο Παρίσι και στη συνέχεια στο κοιμητήριο της Σαρλβίλ, όπου στην επιτύμβια πλάκα του τάφου του, αναγράφεται η φράση “Priez pour lui” (Προσευχηθείτε για αυτόν). Το κεφάλαιο της ζωής του μπορεί να έκλεισε τόσο σύντομα, όμως η παρακαταθήκη του υπήρξε τεράστια και πολυεπίπεδη. Ήταν αυτός που άνοιξε το δρόμο για το τρέξιμο κατά μήκος όλου του κόσμου, προσδιορίζοντας καινούργιους τόπους και εμπνέοντας τους “ταξιδιώτες” να περπατήσουν στα βήματά του.
Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΡΕΜΠΩ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ
“Ο Ρεμπώ απελευθέρωσε την ποίηση από το κείμενο και τη γραφή και μας ξανάδωσε μια μαγική ιδέα της ζωής”, είχε πει για αυτόν ο Γάλλος συγγραφέας, Αντονέν Αρτό, ενώ ολόκληρος ο 20ος αιώνας υποκλίθηκε μπροστά στην κληρονομιά του. Αμερικανοί “πεζοπόροι”, όπως ο Γούντι Γκάθρι και ο Μπομπ Ντίλαν, χίπις στο δρόμο προς το Σαν Φρανσίσκο, ανώνυμοι κοσμογυρισμένοι που ταξίδεψαν κάνοντας οτοστόπ, ο Παζολίνι με τον παράξενο επισκέπτη στο “Θεώρημα”, “κλέφτες φωτιάς” όπως ο Ζαν Ζενέ, ο Αρθούρος Κραβάν, η Πάτι Σμιθ, ο Τζιμ Μόρισον και τόσοι άλλοι.
Και βέβαια, ολόκληρη η γενιά των μπίτνικ, ο Μπάροουζ, ανοιχτός σε μια περιπέτεια φιλίας, ο Κέρουακ με το “On the road”, ο Γκίνσμπεργκ με βασικό του πρότυπο τα περίφημα “Γράμματα του μάντη” (Lettres du voyant), τις δυο επιστολές που είχε στείλει ο Ρεμπώ το 1871 στον φίλο του Πωλ Ντεμενύ, εξηγώντας το ρόλο της ποίησης όπως τον αντιλαμβανόταν ο ίδιος. Οι beat ποιητές διεκδίκησαν ξεκάθαρα την “περιήγηση” του καταραμένου περιπλανώμενου, τον δρόμο, το ταξίδι, τη μύηση στην αναζήτηση της μακαριότητας.
“Σημαία” όμως και στον Μάη του ’68, εκεί όπου οι στίχοι του Ρεμπώ συνάντησαν στους δρόμους του Παρισιού τους σύγχρονους Γαβριάδες των “Αθλίων”, κοροϊδεύοντας μαζί τον στρατό, όχι πίσω, αλλά μπροστά από τα χαρακώματα του Καρτιέ Λατέν. Γοητευμένοι και οι σουρεαλιστές, οι μοντερνιστές, οι ρομαντικοί, για τον “ποιητή της εξέγερσης” όπως τον αποκάλεσε ο Αλμπέρ Καμύ. Από κοντά και το ροκ, υιοθετώντας το συμβόλαιο ζωής του Ρεμπώ: “Ζήσε γρήγορα και πέθανε νέος”, για να πάρουν τη σκυτάλη οι Rolling Stones με το “Sympathy for the devil”.
Οι “καταραμένοι” του ροκ εν ρολ, δηλωμένοι λιποτάκτες της ζωής, εφήμεροι ήρωες που θέλησαν να προσεγγίσουν με ιλιγγιώδη ταχύτητα το “ταξίδι”, όλοι τους παιδιά του Ρεμπώ, γεμάτοι ένταση, πάθος και αυθάδεια, είδαν τα όνειρά τους να χάνονται στο βάθος του ορίζοντα, χωρίς επιστροφή: Τζίμι Χέντριξ, Τζάνις Τζόπλιν, Ότις Ρέντινγκ, Σιντ Μπάρετ, Μπράιαν Τζόουνς, Τζον Λένον, Σιντ Βίσιους, Κερτ Κομπέιν, ένα Πάνθεον που τράφηκε από θυσίες και νιάτα. Σε μια συνολική αποτίμηση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Ρεμπώ υπήρξε ο “μοχλός” για τη σχηματοποίηση των συμβολισμών του μαγικού προτύπου.
Ο ίδιος έθεσε ως σκοπό του να φωτίσει το “παράλογο” μέσα στο κοινωνικό “σώμα”, εξέφρασε αιφνιδιαστικά τις σκέψεις του, οδηγώντας τις μέχρι το δικό του ναυάγιο. Στην ψυχή του κυριάρχησε η θέληση να κοιτάξει κατάματα το δρόμο, απελευθερώνοντας όλη την ορμή του μέσα από ανυπακοή και αντισυμβατικότητα, με αποτέλεσμα να δημιουργήσει τα δικά του “Επιφάνια”, εκεί όπου συνέπεσαν η ζωή και ο θάνατος. Η προσωπική του διαδρομή έπλασε μια ξεχωριστή μυθολογία, το ταξίδι του υπήρξε μοναχικό, το τέλος του τραγικό, όμως πίσω του άφησε την ιδέα της αγνότητας και της αυθάδειας, της νιότης και της εξέγερσης. Και σήμερα, 131 χρόνια μετά τον θάνατό του, ο Αρθούρος Ρεμπώ παραμένει ο αιώνιος, ανυπότακτος ποιητής…
