ΑΠΟ ΑΥΤΕΣ ΤΙΣ ΔΥΟ ΟΠΕΡΕΣ ΔΕΝ ΚΑΤΑΦΕΡΕ ΝΑ ΞΕΦΥΓΕΙ ΠΟΤΕ ΚΑΝΕΝΑΣ

Ο Νίκος Καραθάνος κάνει το σκηνοθετικό του ντεμπούτο σε έργα του ρεπερτορίου της όπερας και επιχειρεί να δώσει μια νέα ανάγνωση στις δύο κορυφαίες όπερες του βερισμού μέσα από τη δική του αναγνωρίσιμη –ποιητική και ταυτόχρονα ρεαλιστική– ματιά.

Ο λόγος και την “Καβαλλερία Ρουστικάνα” του Μασκάνι και τους “Παλιάτσους” του Λεονκαβάλλο, τα δύο κορυφαία δείγματα του κινήματος που έμεινε γνωστό ως «βερισμός» (από την ιταλική λέξη vero που σημαίνει αληθινός) και το οποίο εκφράζει τον ρεαλισμό στην ιταλική όπερα, αποτελούν έως και σήμερα το δημοφιλέστερο δίπτυχο σε ολόκληρη την ιστορία της όπερας και ανεβαίνουν στη σκηνή της Αίθουσας Σταύρος Νιάρχος στο ΚΠΙΣΝ, από τις 25 Ιανουαρίου και για έξι παραστάσεις, σε μουσική διεύθυνση Αντονέλλο Αλλεμάντι και σκηνοθεσία Νίκου Καραθάνου.

Η “Καβαλλερία ρουστικάνα” –δηλαδή ο Αγροτικός ιπποτισμός– κέρδισε το 1890 τον διαγωνισμό για μονόπρακτες όπερες του Ιταλού εκδότη Εντοάρντο Σοντσόνιο, ο οποίος αναζητούσε ταλέντα στη νέα γενιά Ιταλών συνθετών

Δύο χρόνια αργότερα παρουσιάστηκαν στο Μιλάνο οι “Παλιάτσοι”, όπερα σε δύο πράξεις με πρόλογο, υπό τη μουσική διεύθυνση του Αρτούρο Τοσκανίνι, και σημείωσαν τεράστια επιτυχία. Η άρια «Γέλα, παλιάτσο» έγινε παγκοσμίως διάσημη χάρη στον θρυλικό Ιταλό τενόρο Ενρίκο Καρούζο και μέχρι σήμερα παραμένει συνώνυμη ολόκληρης της λυρικής τέχνης.

Ποτέ τόσο αίμα δεν πήρε τόσο χειροκρότημα…

Ο Καραθάνος σημειώνει για τα δύο έργα: «Ποτέ τόσο αίμα δεν πήρε τόσο χειροκρότημα. Ποτέ τέτοιο έγκλημα δεν γέννησε τέτοια μουσική – δεν ήταν μόνο ο θρυλικός Καρούζο, ο Κόππολα και ο Νονός του, ο Σκορσέζε και η μαφία ολόκληρη που δεν κατάφεραν να ξεφύγουν απ’ αυτή τη μουσική… Δεν κατάφερε να ξεφύγει κανένας μας!

Μπήκε μες στις κουζίνες μας αποθεώνοντας τα μεσημέρια μας, μας κυνήγησε τ’ απογεύματα τότε που νέοι βγαίναμε πλυμένοι και καθαροί με τη χωρίστρα στη μέση και μας λέρωνε όλο το βράδυ. Καμιά μάνα, κανένας γκόμενος δεν μπόρεσε ν’ αντισταθεί να σιγοτραγουδήσει ή καλύτερα να φωνάξει δυνατά άριες από την Καβαλλερία ρουστικάνα και τους Παλιάτσους, την ώρα που μαγείρευε, την ώρα που φλέρταρε άγρια. Κανείς άνθρωπος φτωχός, ψηλός, χοντρός, βαθύς, ρηχός, πλούσιος δεν μπόρεσε ν’ αντισταθεί στην ιδέα ότι τραγουδάει το “Vesti la giubba”. Τέτοιες στιγμές δε βλέπει το κοινό μια παράσταση. Ματώνουν τα νιάτα μας».

Η μουσική…

Παίρνοντας αποστάσεις από τα πάθη και τα υψηλόφρονα ιδανικά των λυρικών έργων του ρομαντισμού, οι δύο αυτές όπερες εξιστορούν τα πάθη ταπεινών, λαϊκών ανθρώπων του ιταλικού Νότου. Η γεμάτη πάθος μουσική τους ενδυναμώνει το δράμα και δημιουργεί έντονες συγκινήσεις, οι οποίες τους χάρισαν την αθανασία: από την πρώτη μέρα παρουσίασής τους, τα δύο έργα παραμένουν σταθερά στον πυρήνα των λυρικών θεάτρων όλου του κόσμου. Τι μουσικές, όμως, θα ακούσουμε στο δίπτυχο αυτό;

Ο Άγγελος Τριανταφύλλου που είναι υπεύθυνος για τη μουσική δραματουργία της παράστασης αναφέρει πως “θα ακούσετε τις δύο πιο χαρακτηριστικές όπερες-εκπροσώπους του βερισμού, γεμάτες με πληθωρικές μελωδίες, δυναμικές ουβερτούρες, υπέροχα ιντερμέδια που κατα τη γνώμη μου είναι οι πιο όμορφες στιγμές των έργων με κριτήρια μουσικά, πυκνά χορωδιακά με αποκορύφωμα την Preghiera της Καβαλλερία, που με το μουσικό της μέγεθος εξακολουθεί να δημιουργεί δέος και θρησκευτική συγκίνηση, ντουέτα γεμάτα πάθος, εναλλαγές και διάχυτα συναισθήματα, και άριες εμβληματικές που έχει αγαπήσει το κοινό της όπερας και θα αγαπάει διαχρονικά. Δηλαδή ένα μουσικό σύμπαν τόσο ανάγλυφο και τόσο εκφραστικό ως προς την ψυχολογία, τις δράσεις και τα πάθη των ηρώων, με το οποίο μπορεί να επικοινωνήσει τόσο ένα αμύητο όσο και ένα μυημένο κοινό”.

Σε τι συνίσταται όμως η μουσική δραματουργία μιας όπερας; Υπάρχει χώρος για κάποια ιδιαίτερη μουσική… πινελιά;
Ο Άγγελος Τριανταφύλλου απαντά: “Να ξεκινήσω καταρχάς λέγοντας, ότι τα έργα ανεβαίνουν χωρίς καμιά διασκευή μουσική, αυτούσια στην αρχική τους μορφή, οπότε φυσικά και τη δική μου πινελιά μουσικά σε ένα τέτοιο εγχείρημα δε μπορώ να τη βάλω. Μόνο στα πλαίσια μιας Εναλλακτικής σκηνής ή πειραματικής όπερας, θα μπορούσαμε να κάνουμε τέτοιες απόπειρες, που φυσικά θα είχαν ενδιαφέρον, αλλά σίγουρα δεν είναι ζητούμενο εδώ.

Η μουσική δραματουργία είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο τόσο στην όπερα όσο και στο θέατρο, και θα έπρεπε να θεωρητικολογήσω άνευ ουσίας για να απαντήσω με πληρότητα. Αυτό που μπορούμε να κρατήσουμε, είναι ότι σε μια όπερα, που η μουσική της δραματουργία είναι δεδομένη και ισχυρή, χρέος του μουσικού δραματουργού είναι να συνδράμει, ώστε ο σκηνοθέτης να μπορεί να συμπορευτεί με αυτή και να την καταλάβει σε βάθος, γιατί όπως ξέρετε ένας σκηνοθέτης ακόμα και σκηνοθέτης όπερας, δεν οφείλει να είναι απαραίτητα μουσικός. Άρα στόχος μου ήταν να κάνουμε μαζί με το σκηνοθέτη τη σκηνική δράση να ανασαίνει μαζί με τη μουσική”.

Τι είναι ιδιαίτερα γοητευτικό στο οπερατικό αυτό δίπτυχο;

Ο Άγγελος Τριανταφύλλου απαντά “Με γοητεύουν πολλά σε αυτές τις δύο όπερες. Αν έπρεπε να επικεντρωθώ σε ένα βασικό στοιχείο είναι το πόσο εύγλωττη είναι η μουσική τους. Αν απομονώσεις το κείμενο και ακούσεις ξέχωρα το μουσικό σκέλος, μπορείς να αντιληφθείς τι συντελείται ανά πάσα στιγμή. Είναι τόσο ισχυρή η μουσική δραματουργία, τόσο ταυτισμένη κάθε μουσική μετάπτωση με κάθε σκηνική δράση, που δημιουργείται ένα ποτάμι ορμητικό που σε συνεπαίρνει. Δεν είναι τυχαία η χρήση μερών των έργων σε πολλά κινηματογραφικά soundtracks πολλά εκ των οποίων είναι μνημειώδη.

Αν πρέπει να ξεχωρίσω ένα έργο τότε σίγουρα αυτό είναι οι Παλιάτσοι. Φυσικά λόγω της θεατρικής μου καταγωγής με αφορά πολύ, τόσο η ίδια η υπόθεση του έργου – ένας περιοδεύων θίασος καταφθάνει στο χωριό- όσο και το ευφυέστατο παιχνίδι που συντελείται επί σκηνής: Όταν φτάνει να παιχτεί η παράσταση από τον θίασο, διαπιστώνουμε ότι το έργο που παίζουν μιμείται ακριβώς ό,τι έχει προηγηθεί στην αληθινή τους ζωή, ένας θρίαμβος του θεάτρου εν θεάτρω. Που από ελαφρύς και κωμικός καταλήγει σπαρακτικός και φονικός. Και βέβαια το ιντερμέδιο των Παλιάτσων είναι ένα σημείο αναφοράς στη μουσική μου”.

Η Αμάλια Μπένετ που έχει επιμεληθεί η χορογραφία αναφέρει “αυτό το δίπτυχο μου “μιλάει” γιατί προέρχεται από μια άλλη εποχή και είναι ασυνείδητα ρομαντικό. Αφηγείται μια ιστορία με τρόπο απλό και απευθύνεται στο κοινό του άμεσα σε συναισθηματικό επίπεδο. Ανεβάζει και εξυμνεί το δράμα των απλών ανθρώπων του χωριού σε επικό επίπεδο.

Οι “Παλιάτσοι” είναι η αγαπημένη μου από τις δύο όπερες. Λατρεύω την τεχνική το “θέατρο μέσα στο θέατρο”, πράγμα που αποτελεί και το αποκορύφωμα της όπερας. Μου θυμίζει πώς στον Άμλετ το “θέατρο μέσα στο θέατρο” αντανακλά την πραγματικότητα στον εαυτό του σαν καθρέφτης. Και πώς όλη αυτή η μεγαλοπρέπεια, το τελετουργικό και η ψευδαίσθηση της τέχνης μας, ξαφνικά υπηρετεί την ίδια την πραγματικότητα”.

Και ο Μπεν Πίκερσγκιλ που έχει σχεδιάσει τους φωτισμούς αναφέρει: “Αν συγκρίνω τα δύο έργα, βρίσκω την Καβαλλερία Ρουστικάνα πιο συναρπαστική μουσικά, αν και μου αρέσουν ορισμένες από τις ενορχηστρώσεις που χρησιμοποιούνται στους Παλιάτσους. Και τα δύο έργα έχουν διαχρονικές ιστορίες και εκτιμώ ότι μπορούν να παρουσιαστούν το 2024 και να δείχνουν επίκαιρα και σημαντικά. Η παρουσιάσή τους σε δίπτυχο λειτουργεί καλά και βοηθά στην ανάδειξη του κάθε έργου από μόνο του”.

Η χορογραφία…

Η Αμάλια Μπένετ περιγράφει πώς κινήθηκε σε επίπεδο χορογραφίας λέγοντας “το σκηνικό και τα κοστούμια αυτών των όπερων είναι ένας συνδυασμός ανάμεσα σε ένα καρναβάλι στο Ρίο και σε ένα περιοδεύον πανηγύρι. Το σκηνικό είναι η φυσική έκφραση μιας γιορτής που γίνεται από τον λαό για να εμπλουτίσει την ύπαρξή του.

Η κίνηση σε αυτή την παράσταση “προσπαθεί” να συλλάβει την άμπωτη και τη ροή μιας κοινότητας, καθώς αυτή συγκεντρώνεται στην Καβαλλερία για να γιορτάσει το Πάσχα στην Pagliacci και να υποδεχτεί τους πλανόδιους παίκτες. Με γοητεύει η αυθόρμητη κίνηση μεγάλων ομάδων ανθρώπων και ελπίζω ότι αυτές οι όπερες αποτυπώνουν αυτόν τον αυθορμητισμό. Η κίνηση αυτή “ξεκινά” από την καρδιά και όχι από το μυαλό.

Αν συγκρίνω τα δύο έργα, βρίσκω την Cavalleria πιο συναρπαστική μουσικά, αν και μου αρέσουν ορισμένες από τις ενορχηστρώσεις που χρησιμοποιούνται στο Pagliacci. Και τα δύο έργα έχουν διαχρονικές ιστορίες και εκτιμώ ότι μπορούν να παρουσιαστούν το 2024 και να αισθάνονται επίκαιρα και σημαντικά. Η διπλή παράσταση λειτουργεί καλά και βοηθά στην ανάδειξη του κάθε έργου από μόνο του”.

Ποιες οι δυσκολίες που συναντήσατε δουλεύοντας με τους ανθρώπους της όπερας; “Όταν προέρχεσαι από το θέατρο πρέπει να είσαι έτοιμος να περάσεις από το οικείο σε κάτι πολύ μεγαλύτερο. Η όπερα είναι η ζωή γραμμένη σε επική κλίμακα. Στον πυρήνα της βρίσκεται η μουσική και είναι αυτή, όχι το κείμενο, που κινεί το συναίσθημα. Το όραμα μιας όπερας πρέπει πάντα να υπηρετεί την αμείλικτη παρουσία και τη δύναμη της μουσικής. Αυτή είναι για μένα η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζει ο θεατρικός δημιουργός” απαντά η Αμάλια Μπένετ.

Και ο φωτισμός…

Πόσο σημαντικός είναι όμως είναι ο φωτισμός στην όπερα;
Ο Μπεν Πίκερσγκιλ εξηγεί πως “ως σχεδιαστής φωτισμού για όπερα, επηρεάζομαι πολύ από τη μουσική, καθώς και από την αφήγηση του έργου. Μου αρέσει να δημιουργώ φωτισμούς που ταξιδεύουν το κοινό μέσα στο συναισθηματικό τοπίο των χαρακτήρων και του ιστορικού τους. Η όπερα συχνά αφηγείται πολύ αληθινές και ανθρώπινες ιστορίες και ο φωτισμός μπορεί πραγματικά να βοηθήσει το κοινό να συνδεθεί με αυτές συναισθηματικά και όχι μόνο. Το φως παίζει νευραλγικό ρόλο στο πώς συνδεόμαστε με μία ιστορία και στο πώς αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο γύρω μας και μου αρέσει να “ενισχύω” τις αισθήσεις του κοινού και να τους “παρασύρω” συναισθηματικά”.

Και συνεχίζει μιλώντας για τη σημασία του φωτισμού σε αυτό το οπερατικό δίπτυχο “ένα βασικό στοιχείο του σχεδιασμού φωτισμού για αυτή την παραγωγή είναι το θρησκευτικό σκηνικό και για τα δύο έργα, και ειδικότερα για την Cavalleria Rusticana. Έχουμε ένα σκηνικό επί σκηνής το οποίο μετατρέπεται σε ένα φωτεινό γλυπτό σε σχήμα σταυρού και δημιουργεί ένα οπτικό πλαίσιο για να κατοικήσουν οι ιστορίες. Χρησιμοποιούμε επίσης τον φωτισμό για να βοηθήσουμε να ενταθούν τα συναισθήματα και το συναίσθημα που εκφράζονται στην όμορφη και δραματική μουσική”.

Μία διανομή διεθνούς… ακτινοβολίας

Στη διανομή των δύο έργων, το κοινό θα έχει την ευκαιρία να θαυμάσει κορυφαίους λυρικούς πρωταγωνιστές διεθνούς ακτινοβολίας.
Ο κορυφαίος Έλληνας βαρύτονος Δημήτρης Πλατανιάς θα ερμηνεύσει τον Άλφιο στην Καβαλλερία και τον Τόνιο στους Παλιάτσους, ρόλους που έχει ερμηνεύσει με τεράστια επιτυχία και διθυραμβικές κριτικές, όχι μόνο στην Εθνική Λυρική Σκηνή, αλλά και στη Βασιλική Όπερα του Λονδίνου, το Φεστιβάλ του Ζάλτσμπουργκ, το Λα Μονναί των Βρυξελλών και την Όπερα του Σαν Φρανσίσκο.

Στην πρώτη του συνεργασία με την Εθνική Λυρική Σκηνή, ο διεθνώς καταξιωμένος τενόρος Αρσέν Σογκομονιάν θα κάνει το ντεμπούτο του στον ρόλο του Τουρίντου στην Καβαλλερία, ενώ επίσης θα ερμηνεύσει τον Κάνιο στους Παλιάτσους. Μετά την τεράστια επιτυχία που σημείωσε στον ρόλο του Οθέλλου υπό τον Ζούμπιν Μέτα στο Βερολίνο, ο Σογκομονιάν θεωρείται ένας από τους πιο περιζήτητους δραματικούς τενόρους διεθνώς και έχει ήδη εμφανιστεί σε κορυφαίες όπερες όπως, μεταξύ άλλων, το Θέατρο Σαν Κάρλο στη Νάπολη, η Κρατική Όπερα Βαυαρίας στο Μόναχο, το Θέατρο Μαριίνσκι στη Ρωσία, καθώς και στα Φεστιβάλ του Μπάντεν-Μπάντεν και του Αιξ αν Προβάνς.

Στον ρόλο της Σαντούτσας στην Καβαλλερία θα κάνει το πολυαναμενόμενο ντεμπούτο της μια από τις σπουδαιότερες μεσοφώνους της γενιάς της, η Εκατερίνα Γκουμπάνοβα, η οποία επιστρέφει στην ΕΛΣ μετά τον Ντον Κάρλο το 2019. Η Γκουμπάνοβα έχει εμφανιστεί στις μεγαλύτερες όπερες του κόσμου (Λονδίνο, Μιλάνο, Μόναχο, Βιέννη, Μαδρίτη, Νέα Υόρκη κ.α.), έχει ηχογραφήσει την τετραλογία του Βάγκνερ με τον Βαλέρι Γκέργκιεφ για το Μαριίνσκι, ενώ θεωρείται μια από τις καλύτερες ερμηνεύτριες διεθνώς στον ρόλο της Μπρανγκαίνε στον Τριστάνο και Ιζόλδη.

Τον ρόλο της Νέντας στους Παλιάτσους θα ερμηνεύσει η διακεκριμένη υψίφωνος της ΕΛΣ Τσέλια Κοστέα, η οποία τον έχει ερμηνεύσει με μεγάλη επιτυχία στο Ηρώδειο, καθώς και στο Σαν Κάρλο της Νάπολης και στο Τεάτρο Λίρικο του Κάλιαρι στη Σαρδηνία.

O διακεκριμένος βαρύτονος της ΕΛΣ Διονύσης Σούρμπης θα ερμηνεύσει τον ρόλο του Σίλβιο στους Παλιάτσους, ρόλο που έχει ερμηνεύσει με ιδιαίτερη επιτυχία στη Βασιλική Όπερα του Λονδίνου, στην Όπερα της Ρώμης, αλλά και στην Εθνική Λυρική Σκηνή.

Μαζί τους διακεκριμένοι και νεότεροι Έλληνες μονωδοί όπως οι Τζούλια Σουγλάκου, Διαμάντη Κριτσωτάκη, Γιάννης Καλύβας κ.ά. Τη Χορωδία της ΕΛΣ διευθύνει ο Αγαθάγγελος Γεωργακάτος και την Παιδική Χορωδία της ΕΛΣ η Κωνσταντίνα Πιτσιάκου.

Τα σκηνικά και τα κοστούμια υπογράφει ο διεθνώς αναγνωρισμένος Βρετανός σκηνογράφος και ενδυματολόγος Λέσλι Τράβερς, ο οποίος εντυπωσίασε με τη σκηνική εγκατάσταση που δημιούργησε για τον πρόσφατο Πύργο του Κυανοπώγωνα της ΕΛΣ. Καρπός της συνεργασίας Καραθάνου και Τράβερς θα είναι ένας εντυπωσιακός σκηνικός κόσμος γεμάτος από το ανοιξιάτικο πασχαλινό φως, καθώς και τα πολύχρωμα κοστούμια που αντικατοπτρίζουν την τρέλα της ζωής και την ποιητική διάσταση του ονείρου. Τη μουσική δραματουργία υπογράφει ο Άγγελος Τριανταφύλλου, τη χορογραφία η Αμάλια Μπένετ και τους φωτισμούς ο Μπεν Πίκερσγκιλ.

Διευθύνει ο διεθνώς καταξιωμένος Ιταλός αρχιμουσικός Αντονέλλο Αλλεμάντι στην πρώτη του συνεργασία με την Εθνική Λυρική Σκηνή. Από το ντεμπούτο του σε ηλικία μόλις 21 ετών και έως σήμερα έχει διευθύνει με λαμπρή επιτυχία σε κορυφαία λυρικά θέατρα όπως, μεταξύ άλλων, η Μετροπόλιταν Όπερα στη Νέα Υόρκη, η Βασιλική Όπερα του Λονδίνου, η Κρατική Όπερα της Βιέννης, η Κρατική Όπερα του Βερολίνου, η Όπερα του Παρισιού, η Σκάλα του Μιλάνου, το Τεάτρο Ρεάλ της Μαδρίτης κ.ά. Από το 1992 μέχρι το 1997 διατέλεσε μουσικός διευθυντής της Orchestre Colonne στο Παρίσι, μιας από τις παλαιότερες συμφωνικές ορχήστρες της Γαλλίας.