ΔΑΝΕΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΓΛΥΠΤΩΝ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ; ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ, ΔΕΝ ΘΑ ΠΑΡΩ

Τον Φεβρουάριο του 1816 εξεταστική επιτροπή του βρετανικού Κοινοβουλίου διεξήγαγε έρευνα για το αν ο Λόρδος Έλγιν απέκτησε τα γλυπτά του Παρθενώνα παράνομα και αν είχε κάνει κατάχρηση των εξουσιών του ως πρεσβευτής στην Υψηλή Πύλη. Με βάση τον ισχυρισμό του ότι του είχε δοθεί σχετικό φιρμάνι, αντίγραφο του οποίου ούτε είχε ούτε βρέθηκε ποτέ στα οθωμανικά αρχεία, η επιτροπή τον απήλλαξε και το κοινοβούλιο ενέκρινε με ψήφους 80-32 την αγορά των γλυπτών που είχε αποσπάσει με βία από τον Παρθενώνα.

Έκτοτε τα Ελγίνεια βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο, που επιμένει ότι είναι ο νόμιμος ιδιοκτήτης τους. Αν και πάγια θέση των ελληνικών κυβερνήσεων είναι ότι δεν αναγνωρίζουν στο Βρετανικό Μουσείο ιδιοκτησία, νομή και κυριότητα, η Ελλάδα δεν προέβη ποτέ σε νομική διεκδίκηση· και πολύ σωστά, γιατί μια τέτοια ενέργεια είναι ριψοκίνδυνη και είναι αμφίβολο αν κάποιο δικαστήριο θα δικαίωνε την Ελλάδα.

Ωστόσο η αποκατάσταση ενός κατακερματισμένου μνημείου που κομμάτια του είναι διάσπαρτα στην Ευρώπη – στο Λονδίνο, το Παρίσι, τη Βιέννη, το Μόναχο, την Κοπεγχάγη και το Βίρτσμπουργκ – δεν είναι πλέον νομική υπόθεση. Είναι πολιτιστικό ζήτημα. Και για ένα ζήτημα πολιτισμού ισχύουν οι σημερινές πολιτιστικές αξίες και όχι το νομικό πλαίσιο των αρχών του 19ου αιώνα και οι ηθικές αξίες της αποικιοκρατίας. Όταν ο Έλγιν απέκτησε τα γλυπτά το 1801, ήταν νόμιμο το δουλεμπόριο στη βρετανική αυτοκρατορία· απαγορεύτηκε το 1807. Ποιον ενδιαφέρει σήμερα αν είχε φιρμάνι ή όχι;

 

Αν και το ζήτημα δεν είναι νομικό, το λεξιλόγιο που χρησιμοποιούμε για την αντιμετώπισή του έχει σημασία, και πρακτική και συμβολική. Οι λέξεις «επιστροφή» και «επαναπατρισμός» μπορεί να αποδίδουν σωστά την ουσία των επιδιώξεων – την έκθεση όλων των σωζόμενων γλυπτών στο Μουσείο της Ακρόπολης –, αλλά προβάλλουν και εκτοπισμό, την απομάκρυνση και την «εθνική» καταγωγή των γλυπτών. Αντίθετα, η «επανένωση» προβάλλει το κατ᾿ εξοχήν ζητούμενο: την αποκατάσταση ενός μνημείου του παγκόσμιου πολιτισμού.

Ο «δανεισμός» έχει και συμβολική και νομική σημασία. Όταν δεις κάποιον να σου κλέβει το πορτοφόλι, δεν του ζητάς να σου δανείσει τα χρήματα που είχε μέσα. Ο «δανεισμός» αυτόματα θεωρεί νόμιμο ιδιοκτήτη εκείνον που δανείζει. Πιο σοβαρή είναι η νομική επίπτωση.

«Δανεισμός» είναι η διάθεση ενός αντικειμένου προς χρήση για περιορισμένο χρονικό διάστημα. Δεν αποτελεί μόνιμη και τελεσίδικη μεταφορά της κατοχής και ιδιοκτησίας. Αν το Μουσείο Ακρόπολης «δανειστεί» τα γλυπτά του Παρθενώνα, τότε και η εκκρεμότητα της κατοχής τους διαιωνίζεται και το Βρετανικό Μουσείο αναγνωρίζεται εις το διηνεκές ως νόμιμος ιδιοκτήτης τους.

Για τον λόγο αυτό, όταν το 2006 ως αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης συμμετείχα στην παραχώρηση στο Μουσείο Ακρόπολης θραύσματος της ζωφόρου, η μορφή παραχώρησης που επιλέξαμε ήταν η άνευ όρων «δωρεά». Ναι, και η δωρεά (όπως και το δάνειο) υποδηλώνει ότι ο δωρητής είναι νόμιμος ιδιοκτήτης· αλλά αποτελεί μόνιμη και τελεσίδικη μεταφορά της ιδιοκτησίας σε νέο ιδιοκτήτη.

Πολύ σωστά ακολουθήθηκε το μοντέλο της δωρεάς και από το Βατικανό στην παραχώρηση στην Αρχιεπισκοπή Αθηνών των θραυσμάτων που είχε στην κατοχή του. Γι’ αυτό η απάντησή μου στο αν τα γλυπτά του Παρθενώνα μπορούν να εκτεθούν στο Μουσείο Ακρόπολης ως δάνειο είναι κατ᾿ αρχήν αρνητική.

Το έγκλημα του Έλγιν που δεν παραγράφεται δεν είναι η κλοπή, αλλά ο βάρβαρος ακρωτηριασμός του Παρθενώνα. Αυτό το έγκλημα δεν συγκρίνεται με την περισυλλογή θραυσμάτων από το έδαφος. Ήταν η συνειδητή καταστροφή ενός μνημείου, για να αποσπασθούν επιλεκτικά κάποια τμήματά του που είχαν δημιουργηθεί όχι ως κινητά έργα τέχνης, αλλά ως μέρη μιας ενιαίας καλλιτεχνικής σύλληψης. Οι Επίτροποι του Βρετανικού Μουσείου αρνούμενοι την επανένωση των γλυπτών του Παρθενών αρνούνται να δεχτούν τις πολιτιστικές αξίες της εποχής μας και γίνονται συνεργοί ακριβώς σε αυτό το έγκλημα.

Ποιος είναι ο Άγγελος Χανιώτης

O Άγγελος Χανιώτης είναι καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο Institute of Advanced Studies του Πανεπιστημίου Princeton, ενώ έχει διατελέσει Καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στα Πανεπιστήμια της Νέας Υόρκης και της Χαϊδελβέργης, όπου χρημάτισε και Αντιπρύτανης και Εταίρος του All Souls College της Οξφόρδης.

Το συγγραφικό του έργο περιλαμβάνει πλήθος επιστημονικών άρθρων, επιμελειών και μονογραφιών σχετικά με ζητήματα επιγραφικής, της ιστορίας του πολιτισμού, της κοινωνίας και της οικονομίας του ελληνιστικού κόσμου και των ανατολικών επαρχιών της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Εδώ και χρόνια είναι συνεργάτης των ανασκαφών του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης στην αρχαία πόλη της Αφροδισιάδας στη Μικρά Ασία, όπου μελετάει το επιγραφικό υλικό και έχει συγγράψει πλείστα σχετικά άρθρα. Έχει συμμετάσχει σε ανασκαφές στο Καλαπόδι Φθιώτιδας και την Κρήτη (Αρχάνες, Ιδαίο Άντρο, Ζώμινθος). Από το 1998 είναι εκδότης του Supplementum Epigraphicum Graecum.

Έχει τιμηθεί με πλήθος βραβείων στην Ελλάδα και το εξωτερικό και είναι Αντεπιστέλλον Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.