ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΑΡΛΟΟΥ: “Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΠΛΑΣΜΑ ΤΟΥ ΦΡΑΝΚΕΝΣΤΑΙΝ”

Ο Δημήτρης Τάρλοου, αυτή τη θεατρική σεζόν, αναλαμβάνει τη σκηνοθεσία του έργου της Έρις Κύργια “Frankenstein & Eliza”, που αντλεί έμπνευση από το εμβληματικό μυθιστόρημα της Mary Shelley “Φρανκεστάιν και τις σύγχρονες ανησυχίες γύρω από την τεχνητή νοημοσύνη.

Με το χαρακτηριστικό του βάθος και μια φρέσκια, δημιουργική ματιά, ο Τάρλοου εξερευνά τις ηθικές εντάσεις της ανθρώπινης φιλοδοξίας για δημιουργία και την αμφιλεγόμενη γοητεία της επιστημονικής υπερβολής. Στον πρωταγωνιστικό ρόλο του Φράνκεστάιν θα δούμε τον Γιάννη Στάνκογλου.

Η συζήτησή μας πραγματοποιήθηκε σε φορτισμένο συγκινησιακά κλίμα, λίγο πριν ξεκινήσει η πρόβα με τους ηθοποιούς και τα περιείχε όλα. Από το νέο αυτό θεατρικό έργο μέχρι την απώλεια της μητέρας του, Μαρίνας Καραγάτση, που έφυγε από τη ζωή τον περασμένο Ιούνιο.

Ο Φράνκεσταϊν και η τεχνητή νοημοσύνη

“Με ενδιέφερε να συνδέσουμε την ιστορία του Φράνκενσταϊν με την ΑΙ και έτσι ανέθεσα στην Έρι Κύργια να γράψει το εν λόγω θεατρικό έργο.
Η σχέση του ήρωα με την τεχνητή νοημοσύνη προϋπήρχε, έχουν γραφτεί δεκάδες έργα παγκοσμίως με θέμα τον Φράνκενσταϊν και την τεχνητή νοημοσύνη. Το θέμα είναι πώς γράφεις κάτι και τι θες να πεις μέσα από αυτό. Η Έρι Κύργια ασχολήθηκε με τρόπο που εγώ δεν περίμενα. Πήγε το έργο στις απαρχές ουσιαστικά της τεχνητής νοημοσύνης, τη δεκαετία του ‘60.

Ο Φράνκενσταϊν –συνωνυμία με τον μυθικό ήρωα- καταφθάνει στις Ηνωμένες Πολιτείες στα τέλη της δεκαετίας του ‘60, σε ένα πολύ γνωστό πανεπιστήμιο, ως φοιτητής από τη Γενεύη. Τον στέλνει ο καθηγητής του, ο Βάλντμαν σε άλλο καθηγητή, τον Κρέμπε· αμφότερα τα πρόσωπα αυτά, που παίρνουν τα ονόματά τους από το πρωτότυπο της Σέλεϊ, περιέχουν στοιχεία από υπαρκτά πρόσωπα της επιστήμης των υπολογιστών. Κρέμπε και Βάλντμαν έχουν κόντρα μεταξύ τους. Ο μεν Κρέμπε πίστευε πάρα πολύ στην εξέλιξή της ΑΙ, ο δε Βάλντμαν την αμφισβητούσε και τους έκοψε τη χρηματοδότηση, οπότε γεννήθηκε ένα άσβεστο μίσος μεταξύ των δύο.

Ο Φράνκενσταϊν έχει την ιδέα της δημιουργίας ενός ψηφιακού βοηθού και αρχίζει να φτιάχνει μία συσκευή τύπου chatbot, με το οποίο θα αρχίσει να συνομιλεί. Στόχος είναι το μηχάνημα αυτό να αρχίσει να αποκτά ιδιότητες που μέχρι τότε ήταν άγνωστες: να μπορεί να απαντάει σε πραγματικές ερωτήσεις, σε πραγματικό χρόνο, να δίνει πληροφορίες, ιδέες, οδηγίες, να κρατά συντροφιά, να βοηθάει τον άνθρωπο σε διάφορες δουλειές του, κλπ. Και έτσι εξελίσσει αυτή την ιδέα, η οποία ξεφεύγει από τον έλεγχό του και επακολουθεί μια τερατωδία, στα πρότυπα του μυθιστορήματος της Σέλεϊ”.

Κάτι αντίστοιχο είδαμε στο Poor Things του Λάνθιμου…

Με επηρέασε η ταινία του Λάνθιμου. Και ως χιούμορ και ως κυνισμός και ως μυθοπλασία και ως εικόνες. Αυτό το ντεμί εφιαλτικό παραδείσιο σύμπαν, η τεχνολογία που είναι μισο-ξεπερασμένη, μισο-μελλοντολογική. Αυτό πάμε κάπως να το κάνουμε κι εδώ με έναν τρόπο. Όμως το έργο μας είναι πολύ διαφορετικό. Φυσικά, τα ζητήματα που τίθενται είναι πολλά και φλέγοντα. Σχετίζονται με την τέχνη, την ταυτότητα, τη βιοηθική, τον φόβο του ερχομού της υπερνοημοσύνης, τις σχέσεις, και άλλα.

Νιώθω πως πυροδοτούνται πάρα πολλοί φόβοι…

Βέβαια, και την ίδια στιγμή όλα γίνονται σε ένα πολύ αναγνωρίσιμο περιβάλλον. Δηλαδή όλοι όσοι οδηγούμε αυτοκίνητο έχουμε καθημερινή επικοινωνία με τη Siri, η οποία με τη γνωστή προσωποποιημένη φωνή μας λέει “κατευθυνθείτε βόρεια βορειοδυτικά” λες και είμαστε πυξίδες. Και εσύ μένεις να αναρωτιέσαι “Πώς μπορώ να κρίνω αυτή τη στιγμή ποιο είναι το βορειοδυτικά;”

Σχολιάζουμε πολύ την αποπροσωποποίηση, την αποξένωση από τον ίδιο τον εαυτό και κατ’ επέκταση από τους άλλους. Γιατί ο Φράνκενσταϊν διακρίνεται από μία εγγενή αδυναμία να σχετιστεί σε ένα βαθύτερο επίπεδο με οποιονδήποτε άλλον, είτε είναι φίλος, εραστής ή ερωμένη. Είναι πολύ δύσκολη η ζωή του.

Προσπαθεί ωστόσο να την κάνει πολύ πιο εύκολη…

Έτσι νομίζει, αλλά προσπαθεί να την αποφύγει. Αυτό είναι το πρόβλημα στη σημερινή εποχή. Ότι όλοι προσπαθούν να αποφύγουν αυτό το οποίο τους φαίνεται δύσκολο και έτσι γίνεται ακόμη πιο δύσκολο. Δηλαδή όταν προσπαθείς να αποφύγεις τον θάνατο, το γεγονός του θανάτου γίνεται ακόμα πιο δύσκολο. Όταν προσπαθείς να αποφύγεις τις σχέσεις απέχοντας από αυτές, γίνεσαι “ανάπηρος”.

Γιατί, όμως, προσπαθούμε να αποφύγουμε όλα αυτά;

Γιατί η εποχή μας είναι μια εποχή ευκολίας. Ωραίο το όραμα του Φράνκενσταϊν, ωστόσο, το μισό είναι ματαιοδοξία, εγωισμός και ναρκισσισμός και το άλλο μισό είναι βαθύτατα ψυχολογικά θέματα, τα οποία σχετίζονται με την ίδια την εποχή μας και τον τρόπο που λειτουργεί.

Ωστόσο, αναζητώντας την ευτυχία μέσα στην ευκολία του ΑΙ, εγκλωβιζόμαστε…

Ναι, μοιάζει σαν να κόβουμε τα χέρια και τα πόδια μας. Το gps σε βοηθά πολύ, αλλά σου αφαιρεί κάθε δυνατότητα προσανατολισμού και αυτό είναι τρομακτικό.

Το νιώσαμε και εμείς στις πρόβες μας με τον Γκάρι Σάλομον, που γράφει τη μουσική του έργου. Σε ένα σημείο, στο εντευκτήριο-μπαρ όπου διαδραματίζονται όλα, ο Γιώργος Μπινιάρης, ο αιώνιος μπάρμαν, ανοίγει ένα αναλογικό ραδιοφωνάκι. Και αυτό πρέπει να παίξει rock n’ roll της δεκαετίας του ‘70. Εμείς δεν θέλαμε να παίξει κάτι με δικαιώματα. Όποτε χτυπάει ο Γκάρι στον υπολογιστή λέξεις- κλειδιά: τη δεκαετία, την Αμερική, τον ρομαντισμό και δεν ξέρω τι άλλο. Και το σύστημα, όχι μόνο έγραψε ένα κομμάτι επί τόπου, αλλά έβαλε και στίχους.

Δεν είμαι βέβαιος ακόμα για το αποτέλεσμα αν του πούμε “γράψε μας ένα έργο με πρωταγωνιστή τον Χίτλερ στον εικοστό αιώνα και να είναι Σαίξπηρ”. Στην ιατρική ωστόσο, η Τεχνητή Νοημοσύνη βοηθάει, έχει αποδειχθεί ότι σε ορισμένες περιπτώσεις το ρομπότ κάνει καλύτερα την εγχείρηση.

Τι συμβολίζουν ο Φράνκεσταϊνν και η Ελάιζα;

Ελάιζα είναι το πρώτο chatbot, ας πούμε. Αλλά συνδυάζεται με την Ελίζαμπεθ από το μυθιστόρημα. Είναι αυτή η προσδοκία για το ανέφικτο. Έχει και κάτι το «Εμπειρικικό» και το φαντασιακό το έργο αυτό. Τον έρωτα για ένα μη-πρόσωπο. Έχει ενδιαφέρον ότι ο ήρωας ερωτεύεται ένα μη-πρόσωπο, από τη φωνή που ο ίδιος έχει δημιουργήσει. Διότι τροφοδοτεί το μηχάνημα με τη φωνή ενός έρωτά του, που ήταν ποιήτρια, την οποία έχει ηχογραφήσει, σαν να θέλει να την κρατήσει για πάντα κοντά του.

Λες και η φωνή είναι κάτι σαν ψυχή, «φωνή μου», αποκαλούσαν οι αρχαίοι αγαπημένα πρόσωπα, «φωνούλα μου», αποκαλεί η Ηλέκτρα τον Ορέστη στη σκηνή της αναγνώρισης. Κι από την άλλη, η γυναίκα του, τι είναι όταν μένει χωρίς φωνή; Ένα σώμα που τι είναι ακριβώς; Δηλαδή, κάπου συνδυάζονται, ας πούμε, ο πρώτος έρωτας, η γυναίκα του και το επίτευγμα της ζωή του, ένα software. Αυτή η σύνθεση όλων είναι φρικώδης.

Το τέλος και το μέλλον…

Υπάρχει κάποιο φως στο τέλος αυτού του έργου;

Ο Καρούζος, είχε γράψει τον στίχο “Το μέλλον έχει χρώμα πουτανί”, όταν έκανε παρέα με τη μητέρα μου και εμένα. Νομίζω ότι με αντιπροσωπεύει απόλυτα.

Τι χρώμα είναι αυτό το πουτανί;

Ένα μωβ βρώμικο. Σαν το σάβανο. Είναι η εισαγωγή στον χώρο των νεκρών.

Το μέλλον σίγουρα είναι ο θάνατος…

Ο θάνατος δεν είναι κάτι κατ’ ανάγκη κάτι κακό. Το κακό είναι να είσαι νεκρός μέχρι να γίνεις νεκρός.

Πώς βιώνεις την απώλεια της μητέρας σου;

Βασικά σαν μια έλλειψη επιθυμίας. Απόσυρση. Και με εκρήξεις θυμού. Το έργο αυτό καταπιάνεται με το θέμα της βιοηθικής και της ευθανασίας. Τι σημαίνει ένας άνθρωπος που σου λέει “δε θέλω ρε παιδί μου να μπω στην πρίζα”. Συντηρούμε ανθρώπους που έχουν πια τελειώσει, έχουν δηλώσει την αποχώρησή τους.

Όταν νοσηλευόταν η μητέρα μου στην εντατική, κανείς δεν τη ρώτησε εάν θα ήθελε να διασωληνωθεί. Από την άλλη όμως, εάν δεν είχε διασωληνωθεί την πρώτη φορά, δεν θα μπορούσαμε να πούμε αυτά που είπαμε όταν ξύπνησε. Γιατί ξύπνησε και είπαμε αντίο. Είναι τόσο περίπλοκα όλα και τόσο σχετικά.

Το θέατρο βοηθάει ή όχι;

Δε βοηθάει. Το μόνο που θα βοηθούσε είναι η πραγματική εμβάθυνση. με ένα γκρουπ ανθρώπων που έχουμε τις ίδιες ανησυχίες, τα ίδια ενδιαφέροντα, χωρίς κατ’ ανάγκη να υπάρχει το αδυσώπητο κυνήγι του αποτελέσματος.

Με ευχαριστεί όταν υπάρχουν αληθινές στιγμές στην πρόβα, αληθινές αφηγήσεις. Με θεατρικούς πάντα όρους. Δεν εννοώ να επιστρέψουμε στο ψυχόδραμα, αλλά πραγματικά με έχει κουράσει το κυνήγι αποτελέσματος, τα υψηλά μπάτζετ, οι κρίσεις κριτικών, οι επίσημες πρεμιέρες, τα εξώφυλλα…
Νιώθω σαν να κλείνει ένας κύκλος. Είναι και θέμα ηλικίας. Νομίζω ότι έχω ανάγκη από έναν νέο κύκλο.

Είναι και μια οριακή στιγμή αυτή που βίωσες…

Ναι, και δεν έχω ανοχές και αντοχές για πράγματα ψεύτικα, κίβδηλα, πλαστά. Μου είναι οδυνηρό. Από την άλλη, η ίδια η ζωή σε υποχρεώνει να μπαίνεις σε ένα σύστημα. Δεν μπορείς να αρνηθείς ότι οι ηθοποιοί έχουν γυρίσματα, ότι ζουν δύσκολα. Δεν τους είναι πάντα εύκολο να μπουν και να ζήσουν κάτι μέσα στο θέατρο μετά από οχτώ ώρες γύρισμα.

Μιλούσα με μία φίλη δημοσιογράφο πρόσφατα και μου έλεγε ότι “σε θυμάμαι τη δεκαετία του ‘90 στο Εμπρός. Στον Αμερικάνικο Βούβαλο ήταν πεδίο μάχης και εσύ ήσουνα γεμάτος επιθυμία να μπεις σε αυτή τη μάχη, να ματώσεις, να ξαναδοκιμάσεις”.

Και πράγματι έτσι ήταν τότε. Ήταν επιθυμητό να ματώσεις και μεταφορικά. Θυμάμαι στην παράσταση αυτή, μια μέρα πέρασε το χέρι μου μέσα από την τζαμαρία και κόπηκα. Έτρεχε αίμα και συνεχιζόταν η παράσταση. Απογευματινή παράσταση ήταν. Με πήγε ο Μπαντής στο νοσοκομείο, μου έκαναν πέντε-έξι ράμματα και μετά με ρώτησε “αντέχεις, να παίξεις βραδινή;” “Τάσο, λέω, τι είναι αυτά που λες; Εννοείται ότι θα παίξω”. Θα το πεις αυτό σήμερα; Υπάρχει περίπτωση κάποιος να κάνει ράμματα και να ξαναγυρίσει να κάνει παράσταση; Ελάχιστοι.

Μέρος της πρόβας μου αφιερώνεται στην αφήγηση αληθινών ιστοριών και ζωντανών εμπειριών των ηθοποιών, ώστε να βρεθεί αυτή η σχέση αίματος, η αδελφοποιτή σχέση με τον ρόλο. Κι εγώ το κάνω, πρώτος αφηγούμαι τη ζωή μου. Οι αντιστάσεις είναι πολλές, «τι σχέση έχει αυτό με το θέατρο», με ρωτάνε. Όμως δε θέλω να παραδοθώ στη δουλειά του τροχονόμου, δίνοντας απλώς οδηγίες για το πού να μπει και πού να βγει κάποιος.

Αυτό που λες νιώθω πως έχει άμεση συνάρτηση με Φράνκεσταϊν. Σαν οι ίδιοι να φοράμε ένα τεχνητό προσωπείο και παίζουμε με αυτό.

Μα είναι αυτό που συμβαίνει και στον Φράνκενσταϊν. Πολλοί νομίζουν ότι για να βγεις στη σκηνή αρκεί να κολλήσεις ένα χεράκι, ένα ποδαράκι, ένα κεφαλάκι, το σώμα αυτουνού, το μυαλό του αλλουνού, την ψυχή της αλληνής.

Το θέμα είναι τι προσωπικά θέλουμε να αφηγηθούμε. Εγώ δε θα σηκωνόμουν ποτέ από τον καναπέ μου εάν δεν ήξερα ότι κάποιοι θέλουν κάτι να μου πουν, να φέρουν έναν κόσμο στη σκηνή, που είναι ο δικός τους – αλλιώς τι θα είναι, μόνο ο δικός μου;

Βεβαίως, ένα σημαντικό κομμάτι είναι και το θέμα της εκπαίδευσης. Συμβαίνει καμιά φορά να πρέπει να διδάξεις στην πρόβα βασικά ζητούμενα του θεάτρου, π.χ. να εννοείς τα λόγια σου. Πολλοί ηθοποιοί δεν έχουν εκπαιδευτεί να το κάνουν αυτό, ξέρουν απλώς τα λόγια τους. Εγώ έμαθα από τον Τάσο Μπαντή, τον Στάθη Λιβαθινό και άλλους την πρόθεση της επικοινωνίας με όρους μαχαιριάς στο στήθος του άλλου. Ε, αυτό όταν το βλέπεις να συμβαίνει στην πρόβα, νιώθεις σαν να σε χτυπάει το ρεύμα και να σε ξυπνάει. Παλιότερα ήταν ζητούμενο εξ των ων ουκ άνευ. Αυτό δεν είναι πια κοινός τόπος.