ΕΝΑ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΜΗΧΑΝΗΜΑ ΑΡΔΕΥΣΗΣ ΣΕ ΡΟΛΟ ΜΑΕΣΤΡΟΥ ΣΤΗ ΜΠΙΕΝΑΛΕ ΒΕΝΕΤΙΑΣ

Πριν από 90 χρόνια, το 1934, η Ελλάδα “κατέβηκε” για πρώτη φορά στους «Ολυμπιακούς αγώνες των εικαστικών», στη Μπιενάλε δηλαδή της Βενετίας. Καθόλου τυχαίο και απόλυτα προνομιακό το γεγονός πως είναι μία από τις 30 χώρες που έχουν το δικό τους περίπτερο μέσα στον χώρο των Giardini.

Η Μπιενάλε της Βενετίας εξακολουθεί να αποτελεί το σημαντικότερο εικαστικό διεθνές γεγονός και είναι ένας ιδιαίτερα σημαντικός θεσμός για τη χώρα μας, μιας και δεν είναι πολλές οι ευκαιρίες για τους Έλληνες καλλιτέχνες να εκθέσουν τα έργα τους στο παγκόσμιο εικαστικό στερέωμα.

Το έργο που θα μας εκπροσωπήσει φέτος στην 60η Μπιενάλε είναι το “Ξηρόμερο/Dryland”, ένα διαμεσικό συλλογικό έργο βγαλμένο μέσα από τα σπλάχνα της αγροτικής ζωής και παράδοσης που αντλεί έμπνευση από τα πανηγύρια της ηπειρωτικής χώρας.

Η σύλληψη είναι των Θανάση Δεληγιάννη και Γιάννη Μιχαλόπουλου με συνδημιουργούς την Έλια Καλογιάννη, τον Γιώργο Κυβερνήτη, τον Κώστα Χαϊκάλη και τον Φώτη Σαγώνα. Επιμελητής της ελληνικής συμμετοχής είναι ο Πάνος Γιαννικόπουλος.

“Ξένοι Παντού” στη φετινή Μπιενάλε της Βενετίας

Στη συνέντευξη Τύπου που δόθηκε στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, στο Μεσοπάτωμα του κτιρίου, παρουσία του υφυπουργού Πολιτισμού Χρήστου Δήμα, η καλλιτεχνική διευθύντρια του Μουσείου, Κατερίνα Γρέγου, τόνισε τη σπουδαιότητα του θεσμού της Μπιενάλε για την Ελλάδα και χαρακτήρισε “κομβική” τη συμμετοχή της Ελλάδας. Μας έδωσε παράλληλα κάποια πολύτιμα στοιχεία για τη φετινή Μπιενάλε λέγοντας πως “Φέτος έχουμε 88 εθνικές συμμετοχές, οκτώ περισσότερες από το 2022, ενώ η κεντρική έκθεση θα περιλαμβάνει 330 καλλιτέχνες, ο μεγαλύτερος αριθμός στην Μπιενάλε μέχρι τώρα”.

Παράλληλα, έκανε λόγο για τη χρηματοδότηση που είναι η υψηλότερη που έχει σημειωθεί ποτέ στην ιστορία της Μπιενάλε στην Ελλάδα: “Η χρηματοδότηση της εθνικής μας συμμετοχής ανέρχεται στα 508.000 ευρώ. Κύριος χρηματοδότης είναι το υπουργείο Πολιτισμού με 375.000 ευρώ, ποσό που ισοδυναμεί με το 75% της συνολικής χρηματοδότησης του έργου. Οι χορηγίες ανέρχονται σε 130.000 ευρώ, με βασικό υποστηρικτή της ελληνικής συμμετοχής το Onassis Culture, το ποσοστό του οποίου ανέρχεται στο περίπου 67% του συνολικού ποσού χορηγιών, ενώ αποτελεί το 17% του συνολικού προϋπολογισμού του έργου. Ακολουθούν με ίσα περίπου ποσά το Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, το ΝΕΟΝ και το Outset”.

Ιδιαίτερα ενδιαφέροντα είναι και τα όσα μας είπε για το θέμα της φετινής διοργάνωσης: “Η κεντρική έκθεση της Μπιενάλε έχει τίτλο “Stranieri Ovunque”, δηλαδή “Ξένοι Παντού”. Ο τίτλος προέρχεται από μια σειρά έργων σε νέον που ξεκίνησε το 2004 -και αποδίδεται σε περισσότερες από 50 γλώσσες- του βρετανικού καλλιτεχνικού ντουέτου Claire Fontaine και είναι εμπνευσμένος από μια ιταλική αντιρατσιστική κολεκτίβα.

Η έκφραση “Ξένοι Παντού”, όπως εξηγεί ο Βραζιλιάνος επιμελητής της κεντρικής έκθεσης Αντριάνο Πεντρόσα, “έχει διάφορες σημασίες. Πρώτα απ’ όλα, ότι όπου κι αν πας και όπου κι αν βρίσκεσαι πάντα θα συναντάς ξένους και δεύτερον, ότι όπου κι αν βρεθείς, είσαι πάντα αληθινά, και βαθιά μέσα σου, ένας ξένος” ανέφερε η κ. Γρέγου. “Και νομίζω ότι η Βενετία αποτελεί ένα αρχετυπικό παράδειγμα αυτού, καθώς μια πόλη πενήντα χιλιάδων κατοίκων μπορεί να υποδεχτεί καθημερινά 165.000 τουρίστες και επισκέπτες” συμπλήρωσε.

Τι είναι όμως το “Ξηρόμερο” και πώς συνδέεται με τη θρυλική τραγουδίστρια των πανηγυριών, Κική Μαργαρώνη;

Το “Ξηρόμερο/Dryland” είναι ένα έργο που αποτελείται από ένα αγροτικό μηχάνημα άρδευσης το οποίο συντονίζει σε πραγματικό χρόνο τον ήχο, την κινούμενη εικόνα, και το φωτιστικό περιβάλλον της εγκατάστασης. Εξετάζει την εμπειρία ενός πανηγυριού, παρακολουθώντας μια διαδρομή από την πλατεία του χωριού έως τις παρυφές του γεωργικού τοπίου που το περιβάλλει. Συγκεκριμένα, αντλεί έμπνευση από τα πανηγύρια της ηπειρωτικής Ελλάδας, της Θεσσαλίας και της περιοχής του Ξηρομέρου στην Δυτική Ελλάδα, που δανείζει τον τίτλο στο έργο.

Ο δημιουργός διαμεσικών έργων και συνθέτης Θανάσης Δεληγιάννης και ο δραματουργός και φιλόλογος Γιάννης Μιχαλόπουλος έκαναν επί δυο χρόνια, στο πλαίσιο residency που εξασφάλισαν από το Onassis Culture εξαντλητική έρευνα σε πανηγύρια της Θεσσαλίας και στο Ξηρόμερο. Όπως χαρακτηριστικά είπαν στη συνέντευξηΤύπου, εν μέσω καύσωνα στον Αστακό αναζητούσαν εντατικά μια θρυλική τραγουδίστρια των πανηγυριών, την Κική Μαργαρώνη. Έτσι δημιούργησαν ως βάση αυτής της έρευνας το Μargaroni Project και ακολούθως από αυτό προέκυψαν πολλά αποτελέσματα, ένα από τα οποία είναι το Ξηρόμερο/Dryland.

Η καλλιτεχνική ομάδα εμπλουτίστηκε σταδιακά και στο δίδυμο των  Δεληγιάννη- Μιχαλόπουλο προστέθηκε η εικαστικός και κινηματογραφίστρια Έλια Καλογιάννη, ο φωτογράφος και ντοκιμαντερίστας Γιώργος Κυβερνήτης, ο ηχολήπτης και σχεδιαστής ήχου Κώστας Χαϊκάλης και ο εικαστικός και αρχιτέκτονας Φώτης Σαγώνας.

Η πρόταση κατατέθηκε μετά από open call και επιλέχθηκε με μεγάλη πλειοψηφία. Ως μέλος της κριτικής επιτροπής η Κατερίνα Γρέγου μοιράστηκε μαζί μας τα κριτήρια τα οποία οδήγησαν στη συγκεκριμένη επιλογή: “Η πρωτοτυπία της πρότασης και η ικανότητά της να ξεχωρίζει σε ένα πληθωριστικό και ανταγωνιστικό περιβάλλον όπως αυτό της Μπιενάλε της Βενετίας, το εννοιολογικό της πλαίσιο και το κατά πόσο είναι συναφές με το σύγχρονο εικαστικό γίγνεσθαι σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, το κατά πόσο η πρόταση αυτή αντιπροσωπεύει την Ελλάδα με τον καλύτερο και πιο σύγχρονο τρόπο, το κατά πόσο είναι υλοποιήσιμη και βέβαια το τελικό εικαστικό αποτέλεσμα. Γενικότερα η επιτροπή επιλογής ξεχώρισε την πρόταση αυτή για το συλλογικό, πειραματικό, ερευνητικό, διεπιστημονικό και πολύ αισθητηριακό χαρακτήρα του έργου, καθώς και το κοινωνικό και ανθρωπολογικό του ενδιαφέρον”.

Οι καλλιτέχνες του έργου ήταν όλοι πολύ συγκινημένοι. Ο Γιάννης Μιχαλόπουλος είπε χαρακτηριστικά πως “φέτος είναι τα 90 χρόνια συμμετοχής της Ελλάδας στη Μπιενάλε. Στους καλλιτέχνες που συμμετείχαν για πρώτη φορά ήταν ο Φώτης Κόντογλου, ο Χατζηκυριάκος Γκίκας, ο Λύτρας, ο Παρθένης και ο Σπύρος Βασιλείου. Μαζί τους ήταν και πολλές πολλές γυναίκες, η Κούλα Μπεκιάρη, η Σοφία Λασκαρίδου, η Αγλαΐα Παππά, η Μπέλλα Ραφτοπούλου και η Μαρία Καλλάρη. Όταν σκέφτεται κανείς ότι το ‘54 εκπροσώπησε την Ελλάδα ο Εγγονόπουλος, το ‘58 ο Μόραλης μαζί με τον Τσαρούχη και το ’88 ο Κανιάρης μαζί με τον Κεσσανλή, αισθάνεται τιμή μεν, αλλά πάρα πολύ μεγάλο βάρος γι αυτό που του συμβαίνει”.

Το νευραλγικό στοιχείο του νερού και οι πλημμύρες της Θεσσαλίας

Οι καλλιτέχνες εστιάζουν στην έλλειψή ή το πλεόνασμα, την ανάγκη ή τη σπατάλη, καθώς και τις κοινωνικές συνδηλώσεις του νερού. Η εξάντληση των υδάτινων πόρων συνδέεται με τη φυσική και οικονομική εξάντληση.

H Κατερίνα Γρέγου είπε χαρακτηριστικά για το κεντρικό στοιχείο του έργου, το νερό “Το νερό σαν κεντρικό στοιχείο του έργου συνάδει με τις επείγουσες κλιματικές συζητήσεις που κυριαρχούν σήμερα. Και φυσικά ανακαλεί καταστροφές όπως αυτές που συντελέστηκαν στη Θεσσαλία το περασμένο φθινόπωρο, όπου πάνω από 700.000 στρέμματα βρέθηκαν κάτω από το νερό με καταστροφικές συνέπειες. Αλλά επίσης φέρνει και στο νου και άλλα τέτοια ακραία καιρικά φαινόμενα και συμβάντα ανά τον πλανήτη που πολλαπλασιάζονται δυστυχώς. Θυμίζοντάς μας ότι το περιβάλλον, είναι το υπ αριθμόν 1 ζήτημα της εποχής μας, γιατί μας αφορά όλους, ανεξαρτήτου, ανεξαρτήτως φύλου, εθνότητας ή θρησκείας”.

Ένα αγροτικό μηχάνημα άρδευσης σε ρόλο “μαέστρου” και το ελληνικό πανηγύρι

Στο “Ξηρόμερο” ο εορτασμός του πανηγυριού μεταφέρει πληροφορίες και νόημα ως τελετουργία και ψυχαγωγία. Συνδέεται με τις γεωργικές εργασίες, παράγεται από -αλλά και παράγει- την εσωτερική χρονικότητα της κοινότητας με το πότισμα και τις αγροτικές ευθύνες. Βοηθά την κάθε κοινότητα να δημιουργήσει την εικόνα του εαυτού της. Ταυτόχρονα, όμως, αντίθετες έννοιες συνυφαίνονται: οι θεατές μετατρέπονται σε συμμετέχοντες, από τη σκηνή βρισκόμαστε εκτός σκηνής, από την επιτελεστική δράση στην καθημερινή δραστηριότητα.

Αυτή η αδιάκοπη αλληλεπίδραση μεταξύ «παράστασης» και πραγματικότητας μεταφέρεται στο έργο. Το Ξηρόμερο/Dryland αξιοποιεί τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του ελληνικού περιπτέρου για να αναδείξει συσχετίσεις με τις γεωργικές αποθήκες και τη θρησκευτική αρχιτεκτονική που αποτελούν συνήθως το φόντο των πανηγυριών.

Επιπλέον, το ποτιστικό που βρίσκεται στο κέντρο του περιπτέρου, σαν μαέστρος ορίζει κυκλικά το περιβάλλον της εγκατάστασης. Το έργο μεταφέρει επίσης τον χώρο συνάντησης της κοινότητας -την πλατεία, τη δημόσια συγκέντρωση- από το εξωτερικό στο εσωτερικό. Καθώς το σύστημα ποτίσματος τίθεται σε κίνηση, δημιουργεί έναν ρυθμό, οριοθετεί τον χρόνο όπως ένα ρολόι ή μια κασέτα που ξετυλίγεται, παρακινώντας τα σώματα των επισκεπτών να ακολουθήσουν διαδρομές και να αλλάξουν τρόπους θέασης.

Παρατηρώντας τις έμφυλες σχέσεις στο πανηγύρι, εξετάζονται οι δυνατότητες παρουσίασης του εαυτού, οι διαφορετικές εκδοχές της θηλυκότητας και της αποκάλυψης ή απόκρυψης του γυναικείου σώματος, αλλά και η αμφισημία της χειρονομίας του υποκειμένου που αποσύρεται επιλέγοντας την απουσία και τον αποκλεισμό του από τη γιορτή.

Το Ξηρόμερο/Dryland επιχειρεί συσχετίσεις μεταξύ της εμπλαισιωμένης γεωγραφικά εμπειρίας με την παγκόσμια συνθήκη, μία μετατόπιση μεταξύ κυρίαρχου και περιθωριοποιημένου πολιτιστικού αντικειμένου, που φαίνεται να δημιουργεί τον ενδιάμεσο χώρο συγκρότησης νέων νοημάτων.

Πάνος Γιαννικόπουλος: “Το Ξηρόμερο στη Βενετία, ανάμεσα στα υδάτινα κανάλια, είναι από μόνο του ένα οξύμωρο”

Ο επιμελητής του έργου Πάνος Γιαννικόπουλος ανέφερε πως “Το έργο αποτελείται από ένα αγροτικό μηχάνημα ανάδευσης, το οποίο συντονίζει σε πραγματικό χρόνο τον ήχο, την κινούμενη εικόνα και το φωτιστικό περιβάλλον της εγκατάστασης. Ο άξονας αντιθέτων είναι ένα σχήμα που σκωπτικά χρησιμοποιείται σε επανάληψη στο έργο. Τα αντίθετα μετατοπίζονται, αντικαθιστούν το ένα το άλλο, το άνυδρο και το πλεόνασμα του, η ένδεια και η υπερβολή, η ακουστική παράδοση και το ηλεκτρονικό μπιτ, το παρελθόν και το μέλλον, η λαγνεία και η αποστροφή, ό,τι μετέχει και όχι αποσύρεται ό, τι μένει εκτός. 

Η εγκατάσταση αποφεύγει την αισθητική προσέγγιση και τονίζει τη συναισθηματική αμεσότητα της επαφής με αντικείμενα, ήχους και εικόνες. Στοχεύει να δημιουργήσει συσχετίσεις μεταξύ της γεωγραφικής εμπειρίας με την παγκόσμια κατάσταση”.

Και κατέληξε λέγοντας “Το Ξηρόμερο στη Βενετία, ανάμεσα στα υδάτινα κανάλια, είναι από μόνο του ένα οξύμωρο”.