FANZINES – Η ΠΟΡΤΑ ΣΤΟΝ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟ ΤΟΥ “ΚΑΝΤΟ ΜΟΝΟΣ ΣΟΥ”

Τα fanzines ή απλώς zines είναι τα μη εμπορικά, μικρά περιοδικά ή βιβλιαράκια που κυκλοφορούν από ερασιτέχνες εκδότες και δημιουργούς και τα οποία παράγουν και διανέμουν οι ίδιοι. Παράλληλα, πολλά από αυτά είναι γραφιστικά έργα τέχνης, που φέρουν πάνω τους την ιστορική καταγραφή της τρέχουσας στιγμής. Για τους δημιουργούς τους υπήρξαν μέσα αντίστασης στα πολιτιστικά πρότυπα και το σύστημα.

Η λέξη “fanzine” (φανζίν) προέρχεται από τις λέξεις “fan” (φανατικός θαυμαστής) και “magazine” (περιοδικό). Οι ρίζες τους βρίσκονται στις εμμονές φανατικών θαυμαστών των περιοδικών επιστημονικής φαντασίας της δεκαετίας του ’20. Ειδικότερα, ο θεωρητικός των fanzines Stephen Duncombe αναφέρει ότι στο περιοδικό επιστημονικής φαντασίας “Amazing Stories” του Hugo Gernsback, καθιερώνεται για πρώτη φορά στήλη γραμμάτων των αναγνωστών, που ερωτοαπαντούν σχετικά με την αληθοφάνεια των ιστοριών επιστημονικής φαντασίας. 

ΑΠΟ ΤΟΝ “ΚΟΜΗΤΗ” ΣΤΑ ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΑ ΜΑΝΙΦΕΣΤΑ

Αλληλογραφώντας απευθείας οι αναγνώστες αναπτύσσουν επαφές και σύντομα δημιουργούν και γίνονται μέλη της ένωσης “Science Correspondence Club”, το οποίο θα εκδώσει το πρώτο φανζίν επιστημονικής φαντασίας, που ονομαζόταν “The Comet “(1930-1933) και δημιουργήθηκε από τους Raymond A. Palmer και Walter Dennis. Πολύ γρήγορα η θεματολογία των φανζίν επεκτάθηκε και σε άλλα πεδία, όπως η μουσική, η πολιτική, η τηλεόραση, ο κινηματογράφος, ο αθλητισμός, η τέχνη, η θρησκεία.

Η δημοτικότητά τους απογειώθηκε τη δεκαετία του 1970 όταν συνδέθηκαν με πολιτιστικά και πολιτικά κινήματα, ενώ χρησιμοποιήθηκαν ως “προμετωπίδες” και “όπλα” στα χέρια καλλιτεχνών και μελών από κολεκτίβες που ήθελαν να εκφραστούν έξω από το “σύστημα”.

Η ιστορία των φανζίν ξεδιπλώνεται σε μία νέα έκθεση στο Μουσείο του Μπρούκλιν (Brooklyn Museum) με τίτλο «Manifestos Machine Copy: Artists Who Make Zines». Πρόκειται για την πρώτη μεγάλη έκθεση που αναδεικνύει τη δύναμη αυτών των παραγκωνισμένων αυτοχρηματοδοτούμενων εκδόσεων, και είναι αφιερωμένη στην πλούσια ιστορία των φανζίνς.

“Από τη δεκαετία του 1970, τα zines, περιοδικά ή βιβλιαράκια κειμένων και εικόνων, που συνήθως τυπώνονταν από φωτοτυπικό μηχάνημα έχουν δώσει φωνή και έκαναν γνωστούς πολλούς καλλιτέχνες που δραστηριοποιούνται εκτός της κυρίαρχης κουλτούρας” αναφέρεται στην περιγραφή της έκθεσης.

H έκθεση καταγράφει τη σχέση των zines με διάφορες υποκουλτούρες και πρακτικές avant-garde, από την πανκ και την street κουλτούρα μέχρι την εννοιολογική, queer και φεμινιστική τέχνη. Εξετάζει επίσης τη σύνδεση των zines με άλλα μέσα, όπως κολάζ, χειροτεχνία, φιλμ, σχέδιο, ζωγραφική, περφόρμανς, φωτογραφία, γλυπτική και βίντεο.

“Όταν ξεκινήσαμε να μαζεύουμε υλικό για αυτή την έκθεση το 2019, ο τίτλος εργασίας μας ήταν ‘μία ελλιπής ιστορία των zines καλλιτεχνών’ αφού γνωρίζαμε ότι μια ολοκληρωμένη έρευνα θα ήταν αδύνατη λόγω του τεράστιου όγκου, της ποικιλίας και της συχνά ιδιωτικής και αντι-συστημικής φύσης των zines“, αναφέρει για την έκθεση ένας εκ των επιμελητών ο Drew Sawyer. 

“Ωστόσο, εξακολουθήσαμε να αισθανόμαστε ότι τα zines των καλλιτεχνών άξιζαν να να αποτελέσουν αντικείμενο μιας εκτεταμένης έκθεσης, Κάθε άλλο παρά νοσταλγικό ή ξεπερασμένο είναι ένα φωτοτυπημένο και τυπωμένο zine, ένα ζωντανό μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης. Είμαι ενθουσιασμένος που μπόρεσα να συνεργαστώ με το Μουσείο του Μπρούκλιν, το οποίο είναι ο τέλειος οικοδεσπότης για αυτή τη διοργάνωση.”

H έκθεση στο Μουσείο Μπρούκλιν είναι οργανωμένη, κατά προσέγγιση, χρονολογικά και ανά κοινότητες και δίκτυα, ξεκινώντας από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 με παραδείγματα “ταχυδρομικής” τέχνης μεταξύ συγκεκριμένων ομάδων στο Λος Άντζελες, τη Νέα Υόρκη, το Σαν Φρανσίσκο, το Τορόντο, το Βανκούβερ και άλλες βορειο-αμερικανικές πόλεις. 

Ανάμεσα στις ενότητες ξεχωρίζουν: “Η Έκρηξη της Punk” (1975–1990), η ενότητα αφιερωμένη σε Queer και Φεμινιστικά Undergrounds (1987–2000) και οι “Subcultural Topologies” (1990–2010). Στην ενότητα “Critical Promiscuity” (2000-2012) αναλύονται λεπτομέρειες για το πώς τα zines συνέχισαν να είναι σημαντικά μέσα επικοινωνίας ανάμεσα στους queer καλλιτέχνες που πρωτοεμφανίστηκαν στη σκηνή στα τέλη της δεκαετίας του ’90. 

“SNIFFIN’ GLUE” & ΚΑΝΤΟ ΜΕ ΤΟΥΣ ΔΙΚΟΥΣ ΣΟΥ ΟΡΟΥΣ 

Βασικό όνομα στην ιστορία των φανζίν είναι ο λάτρης της επιστημονικής φαντασίας (και πρωταθλητής σκακιού) Russell Chauvenet, ο οποίος στο δικό του έντυπο “Detours” χρησιμοποίησε τον Οκτώβριο του 1940 τη λέξη fanzine. Ο όρος αποκτά αμέσως ευρεία χρήση και το 1949 συμπεριλαμβάνεται στο Oxford English Dictionary. 

Τα φανζίν δεν ακολουθούν κανόνες, κυκλοφορούν σε λίγα μόνο τεύχη και σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων. Διακινούνται χέρι με χέρι, μέσω ταχυδρομείου, σε βιβλιοπωλεία ή καταστήματα δίσκων. Σε αρκετές περιπτώσεις δεν αναγράφονται στοιχεία έκδοσης, πέραν ίσως κάποιας ταχυδρομικής διεύθυνσης. 

Εμπνευσμένη από τους Sex Pistols και το Sniffin’ Glue του Mark Perry, η έκρηξη των φανζίν του 1976 και 1977 παραμένει μια από τις πιο αγνές και δημιουργικές απαντήσεις στο βρετανικό πανκ. [Το Sniffin’ Glue and Other Rock ‘N’ Roll Habits, ευρέως γνωστό ως απλά Sniffin’ Glue, ήταν ένα μηνιαίο punk zine που ξεκίνησε από τον Mark Perry τον Ιούλιο του 1976 και κυκλοφόρησε για περίπου ένα χρόνο. Το όνομα προέρχεται από το τραγούδι των Ramones “Now I Wanna Sniff Some Glue” και μερικοί από τους συγγραφείς του zine, όπως ο Danny Baker, έγιναν αργότερα γνωστοί δημοσιογράφοι].

Η ταχύτητα με την οποία κυκλοφορούσαν και το φτηνό τους φορμά – σελίδες Α4 φωτοτυπημένες και συρραμένες μεταξύ τους – επέτρεψαν στα φανζίνς να περιέχουν άμεσο ρεπορτάζ και αξιόλογη δημιουργικότητα. Δεν υπήρχε λογοκρισία: τα πάντα μπορούσαν να ειπωθούν. Σκληρά ρεπορτάζ και εικόνες ωμές, παρορμητικότητα και καμία εξάρτηση από χρηματοδότηση. Ένας… παράδεισος!

Οι δημιουργοί των φανζίν τα έφτιαχναν γιατί στις περισσότερες περιπτώσεις ήθελαν να σχολιάσουν χωρίς λογοκρισία τα γεγονότα γύρω τους. Άρθρο των NY Times περιέγραψε τα zines ως τον πρόδρομο των προσωπικών ιστολογίων. 

Το ’70 το “fanzine” γίνεται “zine” και οι εκδότες του περνούν πολιτικά μηνύματα, με την έκρηξη του punk το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’70 να παίζει σημαντικό ρόλο. Τα zines καθίστανται αναπόσπαστο κομμάτι του punk και του συνθήματος ‘Do It Yourself’ (Κάντο μόνος σου) που ευρύτερα θα μπορούσε να αποτελεί την προτροπή “αυτο-οργανώσου”, δηλαδή ‘κάντο με τους δικούς σου όρους’.

Τελειώνοντας την περιήγηση στην έκθεση … όσοι έχουν έμπνευση να δημιουργήσουν το δικό τους zine, το Μουσείο τους δίνει την ευκαιρία σε ειδικό σημείο όπου θα βρουν τα απαραίτητα. Μέχρι και φωτοτυπικό.

Η έκθεση «Manifestos Machine Copy: Artists Who Make Zines» με περισσότερα από 800 εκθέματα θα διαρκέσει έως τις 31 Μαρτίου 2024.